محمود شفاعی بجستان، استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار داشت: سیلاب های رخ داده در اوایل فروردین 98 بدون شک در دو قرن اخیر بی سابقه بوده و بعضا در صورتی که سدهای گتوند بر روی کارون و کرخه بر روی کرخه نبود امروز تمام شهرها و زیر ساخت ها ی خوزستان تخریب شده بودند و بعضا زیر تلی از رسوب مدفون بودند.
وی افزود: سیلاب ها در خوزستان به صورت صحیحی از طریق سدها رها سازی شده اند تا تعداد روستاها و شهرهای کمتری آن هم به تدریج در معرض سیل قرار گیرند.
استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز تصریح کرد: متاسفانه در آق قلا بارندگی با ذوب برف همراه شد و با توجه به پر بودن سدهای بالادست، حجم آب زیادی وارد شهرهایی همچون آق قلا و هزاران هکتار اراضی حاصلخیز شد.
وی ادامه داد: سیلاب رودخانه کشکان که سد مطالعه شده بر روی آن متاسفانه متوقف شده است، باعث خسارات عمده ای به زیرساختهای استان لرستان و بخصوص نابودی بعضی از روستاها و بخش بزرگی از شهرستان پلدختر شد.
* بارندگی های پاییز و زمستان زمین ها را اشباع کرده بود
شفاعی بجستان با بیان اینکه "همچنین سیلاب بی سابقه رودخانه سزار منجر به تخریب سواحل و سبب لغزش های بزرگی شد که باعث توقف مسیر ریلی تهران - جنوب گردید"، گفت: علل اصلی این سیلاب ها باید دقیقا بررسی شود ولی به نظر من بارندگی های پائیزه و زمستان تقریبا اراضی را اشباع کرده بود و شاید به جرات بتوان گفت که تمام بارش به رواناب سطحی تبدیل شد.
وی افزود: شدت بارش ها هم بی سابقه بود و پوشش گیاهی بسیار کم هم در تشدید کوتاه شدن زمان رسیدن رواناب به پائین دست کمک کرد؛ مجموعه ای از عوامل طبیعی و انسانی دست بدست هم دادند تا رودخانه ها ظرفیت انتقال آنها را نداشته باشد و مشکلات عدیده ای را بوجود آورد.
این کارشناس مدیریت منابع آب و مهندسی رودخانه تصریح کرد: همیشه در رودخانه ها رسوب همراه با آب حرکت می کنند و مسبب اصلی خسارات به تاسیسات و مزارع هستند و متاسفانه حتی تا مدتها پس از فروکش کردن سیل مشکلاتی را برای مردم ایجاد می کند.
وی ادامه داد: بطور پیش فرض تصور ما این هست که صرفا جریان آب هست که منجر به تخریب می شود، در حالیکه در زمان سیلابی رودخانه ها علاوه بر انتقال آب حجم زیادی حتی تا 30 - 40 درصد حجمی جریان از رسوب - از خاکهای بسیار ریز تا سنگ های درشت - تشکیل شده است.
*رسوبات دانه ریز بیشترین تخریب را به دنبال دارند
شفاعی بجستان با بیان اینکه "جریان آب حاوی رسوبات بخصوص ریز دانه به دلیل داشتن دانسیته بالا قدرت تخریبی بیشتری دارد و به دلیل کاهش وزن اشباع اجسام در چنین مواقعی، سنگ ها و اجسام بسیار بزرگتری جابجا می شوند"، گفت: درست بعد از فروکش کردن سیل، با نهشته شدن رسوبات حتی تا ارتفاع دو متر مواجه هستیم که در شهر درود لرستان این وضعیت دیده شد
وی افزود: از محاسن سدهای ذخیره ای در این مواقع این است که علاوه بر تسکین سیلاب، مقدار زیادی رسوب را هم پشت خود نگه می دارند.
استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان اینکه "بطور کلی حرکت آب به همراه رسوب از خصوصیات طبیعی رودخانه است"، گفت: میزان این رسوبات در طول مسیر رودخانه و با تغییر شرایط جریان آن کم و یا زیاد می شوند.
وی ادامه داد: رسوبات رودخانه ها در مکان هایی از رودخانه نهشته می شوند و ایجاد جزایری می کنند که در این جزایر و در صورت نیامدن سیلاب پس از مدتی گیاهان بومی رشد کرده، باعث تثبیت جزیره می شوند.
* بخش مهمی از ساختمان های پلدختر در قوس داخلی رودخانه ساخته شده بود
این کارشناس مدیریت منابع آب و مهندسی رودخانه تصریح کرد: یکی از مناطقی که شرایط آن برای رسوب گذاری فراهم هست ساحل قوس داخلی رودخانه است؛ معمولا نرخ رسوبگذاری در رودخانه ها در زمان سیلاب بسیار بیشتر است چون هم رسوب فراوان در اختیار هست و هم از نظر هیدرولیکی شرایط فراهم هست.
وی افزود: البته ساحل قوس مقابل آن (قوس خارجی) مرتب در حال فرسایش شدید بخصوص در زمان سیلاب هستند؛ قوس داخلی رودخانه ها جزئی لاینفک بستر و حریم رودخانه هستند و در سیلاب های بعدی غرقاب می شوند؛ از آنجا که مناطق رسوبگذاری شده از نظر حاصلخیزی خاک و نزدیک به رودخانه برای کشاورزان با ارزش است این مکان ها همیشه مورد تعرض قرار می گیرند و در آنها کشت و کار می شود. حتی بخش مهمی از ساختمان های شهر پل دختر در همین قوس داخلی رودخانه ساخته شده است که امروزه یا تخریب شده اند و یا اگر باقی مانده اند زیر تلی از رسوب هستند.
* چرا پل های قدیمی تخریب نشدند، اما پل های جدید تخریب شدند؟
استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز اذعان داشت: در زمان سیلاب به دلیل ایجاد شرایط مناسب، بستر رودخانه ها اطراف پایه های پل و یا اطراف کوله های آن گود می شود و بعضا تا 5 متر ممکن است چاله ای ایجاد کند. یکی از دلایل مهم تخریب پل های متعدد در زمان سیل همین مسئله بوده؛ اگر ما شاهد هستیم که پل های قدیمی هنوز در مقابل سیل های شدید پایدار هستند این است که در گذشته حتما پایه های پل و تکیه گاه روی بستر سنگی احداث می کردند، ولی متاسفانه بخش عمده ای از پل هایی که در سال های اخیر ساخته می شوند در مکان های با بستر آبرفتی و با فونداسیون بسیار کم عمق ساخته می شوند. از این رو لازم است تا وزارت راه و شهرسازی و سازمان مدیریت و برنامه ریزی اقدام عاجلی بعمل آورند تا مطالعات مهندسی رودخانه بطور جدی در طراحی پل های آتی انجام شود.
وی افزود: در همین سیل های اخیر عددی که من از مسولین وزارت راه شنیدم نزدیک به 400 پل - شاید در حدود هزار میلیارد تومان - تخریب شده است و من به جرات می توانم بگویم که 80 درصد علل آن همین آبشستگی پایه ها و تکیه گاه های پل است.
* نقش لایروبی رودخانه در سیلاب های اخیر
شفاعی بجستان در خصوص موضوع عدم لایروبی رودخانه ها و نقش آن در سیلاب های اخیر گفت: تصور بر این است که اگر رودخانه ها لایروبی می شدند شاید اینقدر خسارت نداشتیم؛ قبل از آن این نکته را در نظر باید داشت که رودخانه از نظر مهندسین رودخانه یک سیستم دینامیک است و یا به عبارتی سیستم ایستائی نیست.
وی ادامه داد: رودخانه ها به دلیل حرکت آب و رسوب مرتب در حال تغییر ابعاد و مسیر خود هستند؛ به عبارتی یکجا فرسایش دارند و یکجا رسوب گذاری؛ خوب اگر منظور از لایروبی حذف جزایر در طول مسیر رودخانه برای افزایش حفظ ظرفیت انتقال رودخانه است، در آنصورت با یکبار لایروبی نمی توان به نتیجه رسید چرا که رسوبات در همین مناطق بازهم نهشته خواهند شد.
این کارشناس مدیریت منابع آب و مهندسی رودخانه با بیان اینکه "لایروبی بخصوص در رودخانه های دائمی نظیر کارون بسیار پر هزینه است"، گفت: اگر هم قرار است لایروبی شود باید بر اساس یک مطالعات اساسی مهندسی رودخانه و کنترل سیل صورت گیرد؛ از همه مهمتر توجه به این مسئله است که شرایط جریان در رودخانه تابع شرایط پائین دست خودش هم هست، یعنی اگر شما فقط یک بازه ای از رودخانه را لایروبی کنید و شرایط پائین دست را تغییر ندهید، نه تنها تاثیری ندارد بلکه مشکل دیگری هم اضافه کرده اید؛ درست مثل اینکه شما در یک اتوبان بخشی از اتوبان را تعریض کنید که در آنصورت مسلما در ترافیک زیاد نه تنها تاثیری ندارد بلکه مشکل دیگری هم ایجاد می کند.
وی افزود: تازه اگر فرضا پول و امکانات لایروبی را هم داشته باشیم و بخواهیم لایروبی کنیم باید ببینیم قرار است ظرفیت رودخانه را برای چه ظرفیتی ایجاد کنیم؟ مسلما نمی توان ابعاد رودخانه را برای سیل های بزرگ نظیر آنچه که در فروردین 98 شاهد آن بودیم لایروبی کرد.
* در هیچ نقطه جهان لایروبی به منظور کنترل سیل صورت نمی گیرد
شفاعی بجستان با بیان اینکه "در هیچ کجای دنیا هم لاروبی تنها روشی برای کنترل سیل نیست"، گفت: اگر می بینیم رودخانه های سایر کشورها مرتب لایروبی می شوند بیشتر به خاطر حفظ آبراهه برای ناوبری هست تا بحث کنترل سیلاب؛ از این رو من اعتقاد دارم برای رودخانه هایی که سیل خیز هستند باید مطالعات جامع کنترل سیل انجام شود.
وی ادامه داد: حتما لازم است تا از سرشاخه ها شروع شود و با اعمال سیاست هایی و آموزش هایی کاری شود که پوشش گیاهی کوهستان ها نابود نشوند. لازم است احداث سد های کوتاه تاخیری در اولویت قرار گیرد و ضروری است سدهای مخزنی جدید بیشتری مطالعه شوند.
استاد دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز تصریح کرد: از آنجا که ساخت سدهای مخزنی روی آورد جریان و رسوب در رودخانه پائین دست تاثیر فراوانی دارد حتما لازم و ضروری است تا مطالعه جامع مهندسی رودخانه در پائین دست تمام سدهای ساخته شده و دردست ساخت انجام شود.
این کارشناس مدیریت منابع آب و مهندسی رودخانه با بیان اینکه "لایروبی در حالت کلی راه حل پر هزینه و بی فایده ای است"، گفت: البته اگر بر اساس مطالعات جامع مهندسی رودخانه و کنترل سیل تشخیص داده شد تا بازه هایی اگر لایروبی شوند می تواند در افزایش ظرفیت انتقال رودخانه موثر باشد حتما ضروری است انجام گیرد؛ یا مثلا برای اهداف دیگری نظیر ناوبری و زیبائی رودخانه هائی که از مرکز شهرها عبور می کنند می تواند لایروبی مورد توجه باشد.
