سال ۹۸ از همان ابتدا با سیل و باران و آبگرفتگی آغاز شد، بحرانی که از آق قلا در استان گلستان شروع شد و کم کم با شدت بارندگی ها، سایر نقاط کشور را هم درگیر کرد. چنانچه به گفته سازمان امداد و نجات، ۲۳ استان کشور درگیر سیل بوده و در ۱۰ استان هشدار سیلاب وجود داشت. وضعیت لرستان بحرانی شد و خوزستان در وضعیت قرمز قرار گرفت. در ۱۲۳ شهر، روستا، منطقه عشایرنشین و محور کوهستانی کشور، بیش از پنج هزار نفر اسکان اضطراری و سه هزار نفر امدادرسانی شدند و متاسفانه شاهد کشته و زخمی شدن عده ای از هموطنانمان در این سیلاب های گسترده بودیم. هر چند آمارها متفاوت است، اما تا لحظه نگارش این گزارش و مطابق اعلام «مهرداد علی بخشی»، جانشین مدیریت بحران پزشکی قانونی، ۶۲ نفر از هموطنانمان در این حادثه جان باخته اند که یا به سبب غافلگیری در شیراز و دیگر شهرها یا سهل انگاری و عدم توجه به هشدارها جان خود را در مجاورت مسیل ها و رودخانه های طغیان کرده از دست داده اند.
در این میان برخی سدها در نواحی غربی و جنوب غربی کشور چون لرستان و خوزستان هم سرریز کرد و خسارت هایی هم به مجموعه های وزارت نیرو وارد شد. همچنین برخی شهرها مانند پلدختر و معمولان با خسارت های بسیاری مواجه شد و در برخی نقاط، خانه ها تا سقف زیر سیل فرو رفتند و حتی عده ای از مردم به سبب عدم توجه به هشدارها در سیل گرفتار شدند و امدادرسانی هم به دلیل شرایط جوی نامساعد و عدم امکان پرواز بالگردها با مشکل مواجه شد.
در این شرایط، برخی محورهای مواصلاتی شهرها به دلیل جاری شدن سیل و خسارت های وارده به جاده ها، مسدود شد و طبق گفته محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی، ۱۰هزار کیلومتر از راه‌های روستایی، فرعی و شریانی کشور به دلیل سیلاب آسیب دیده‌اند و هر چند هنوز آرمارهای رسمی دقیقی از برآورد
خسارت ها در کل کشور وجود ندارد، اما برآورد اولیه حاکی از خسارت ۱۶۰۰ میلیارد تومانی سیل به راه‌های کل کشور است و تمام این برآوردها، جدا از خسارت های مالی گسترده به مردم، زمین های کشاورزی، باغات و دام ها در نواحی سیل زده کشور بوده است که هنوز برآوردی از میزان آن در دست نیست.
در یک تحلیل کلی باید عنوان کرد ایران بعد از چند دهه شاهد بارندگی در این ابعاد و به این گستردگی بوده است، بارندگی هایی که اگر با مدیریت درست آبخیزداری و لایروبی رودخانه ها و پیش بینی از وقوع سیل در مسیر رودخانه های خشک شده همراه بود و نظارتی بر ساخت و ساز ها انجام می شد، امروز شاهد این موج از خسارات مالی و جانی و درگیری کل سازمان ها
و دستگاه های کشور نبودیم . به قول سعدی: «علاج واقعه پیش از وقوع باید کرد … دریغ سود ندارد چو رفت کار از دست!»
با این حال درست بعد از وقوع سیل غافلگیر کننده در شیراز که منجر به کشته و زخمی شدن عده ای از مردم و مسافران نوروزی شد، سازمان مدیریت بحران کشور با ارسال پیامک های هشدار از وقوع سیل در مسیر رودخانه ها خبر داد و از مردم و مسافران خواست در مسیر رودخانه ها اتراق نکنند. پلیس راه و راهداری کشور هم به اذعان مسافران عملکرد خوبی در هدایت و آگاه سازی مردم از شرایط جاده در بالا دست داشتند و در برخی محورها پلیس با وجود شدت بارش در مسیر جاده مستقر و از مسافران و رانندگان درخواست می کرد آهسته تر برانند، اما مسئله اینجاست که آمادگی لازم برای مواجهه با چنین سیل گسترده ای در کل کشور در سازمان های مدیریت بحران کشور وجود نداشت.
سپاه و ارتش پای ثابت خدمت در سیلاب
با این حال در شرایط عدم آمادگی مدیریت بحران، نیروهای ارتش و سپاه از نخستین ساعات وقوع سیلاب درکشور به ویژه در گلستان و لرستان پای کار خدمات‌رسانی به مردم بودند. نفربرهای ارتش، بالگردهای هوانیروز و تجهیزات و نیروهای سپاه در خدمت امدادرسانی به سیل زدگان قرار گرفتند. چنانچه پاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه، از اعزام و استقرار بالگردهای یگان مهندسی ۴۳ امام علی(ع) و یک مجموعه کامل بیمارستان صحرایی در لرستان برای ارتقای ظرفیت‌ها و مشارکت و کمک در امر امداد و خدمت رسانی به مردم این استان خبر داده و گفته است:« هر جا نیاز بوده با قایق و هر جای دیگر که نیاز باشد با بالگرد به مردم خدمت رسانی خواهیم کرد». حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش هم از فعالیت ۱۲ بالگرد و استقرار بیمارستان صحرایی و استقرار
پل های هوایی و امدادرسانی گسترده در مناطق سیل زده به ویژه در لرستان و خوزستان که وضعیتبحرانی تربوده، سخن گفته است.
آمادگی نداشتیم
در همین رابطه «حسام الدین نراقی» کارشناس عملیات امداد و نجات در خصوص مدیریت بحران سیل در کشور به رسالت می گوید: « ما چندین سال بود که سیل به این گستردگی در کشور نداشتیم و آمادگی لازم در حد و اندازه این سیل نبود و این کمبود آمادگی در ابعاد و حوزه های مختلف مشهود بود.»
وی در یک ارزیابی کلی از شرایط موجود عنوان می کند: «مردم و ندانستن هایشان در برخورد با سیل، سازمان های دولتی متولی این امر که برای خطر سیل آمادگی کمی داشتند و دستگاه های امدادی و سازمان های تخصصی که در این ایام که درگیر نوروز بودند، در این کمبود آمادگی ها دخیل بوده و به هر جهت موضوع فضای مجازی هم وجود داشت که به برخی مسائل دامن زد.»
نراقی می گوید: « تعداد وقوع سیل در کشورما بالاست و در یک گزارش جهانی که در مورد سال های ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۰ میلادی تهیه شده بود، تعداد بروز سیل در ایران بیشتر از تعداد بروز زلزله بوده است، لذا سیل موضوع مهمی است؛ ولی متاسفانه به دلیل اینکه خسارتش بیشتر به فضا، ابنیه و راه ها مربوط بوده است، آنچنان برای مردم مهم نبوده و همه خطر اصلی را در کشور زلزله می دانند، در نتیجه مقداری توجه به سیل در طول سال های مختلف و به دلایل مختلف پایین بوده است.»
وی می افزاید: « مثلا در استان گلستان آخرین سیل بزرگ در سال ۱۳۸۰ بوده که در بخش مینودشت و کلاله رخ داده است و بعد از آن شاهد سیل بزرگ امسال هستیم که بیشتر هم تبدیل به آب گرفتگی شده است. دلیل‌آن هم کاملا مشخص است؛ در استان گلستان در طول سال های قبل موردی و مقطعی سیلاب هایی داشتیم که یک شهر و شهرستانی را تحت تاثیر قرار داده ولی چیزی نبوده که چندین شهرستان را تحت تاثیر خود قرار دهد، چنانچه الان ۶-۷ شهرستان تحت تاثیر این سیل قرار گرفته اند.»
پیش بینی هایی که انجام نشد
این کارشناس امداد و نجات می گوید:«موضوعی که الان وجود دارد این است که در همین سیلاب چند عامل موجب تشدید خسارت شده است. اولین مسئله اینکه لایروبی یکپارچه و هماهنگ از اول تا آخر حوزه آبریز گرگانرود انجام نشده است؛ در طول ۱۰-۱۲ سال گذشته به طور مقطعی برخی قسمت های رود تمیز شده است ولی قسمت هایی که دور از روستاها بوده، لایروبی نشده و زباله و نخاله هم در مسیر انباشته شده است. از طرفی به سبب چندین سال خشکسالی، مسیر رود خشک، کوبیده و سفت شده و ورود آب به آن سخت می شود و سبب می شود آبی که از باران یا بالادست می آید حرکت کند به سمت پایین و سیلاب راه بیفتد.»
نراقی ادامه می دهد: «موضوع بعدی، ساخت و سازها و تعرض مردم به حوزه و حریم رودخانه ها و مسیر آب است که می رسیم به بخش نظارت دولتی بر ساخت و سازها، چه در فضاهای شهری و چه روستایی و چه در فضاهای عمومی. به عنوان مثال موضوع قطار و راه آهن؛ طبیعتا کسی که این را طراحی و یا حتی نظارت کرده باید پیش بینی می کرده است که این ریسک وجود دارد که در مسیر آبی بیاید و مشکل ساز شود، مانند تنگه الله اکبر و دروازه قرآن در شیراز که جاده منتهی به شهر در مسیر رودخانه ساخته شده است و پیش بینی خطر برایش نشده است.»
وی ادامه می دهد: « در نقد مدیریت بحران سیل اولین و مهمترین مسئله ناهماهنگی در دستگاه‌های اجرایی استان ها و سطح ملی است که یک تهدید بزرگ است؛ ما در کشور و بر اساس طرح های کلان، چیزی به عنوان قطب بندی و منطقه بندی داریم که چند استان یک منطقه می شوند. اگر سازمان بحران کشور به صورت سیستماتیک و درست کارش را انجام دهد، می تواند استان ها را تقویت کند و آنها یک قطب و منطقه شوند و همدیگر را در مواقع بحران پوشش دهند. این بحث را در هلال احمر و وزارت بهداشت هم داریم.»
عدم آگاهی، خسارتی بزرگتر مسئله دیگری که سبب خسارت های مالی و جانی شد، عدم آگاهی مردم در مواجهه با سیل و نحوه برخورد آنها با خطر بود، چنانچه در بسیاری از موارد، جان باختگان جزء آن دسته از افرادی بودند که با وجود هشدار عدم اتراق در مسیر رودخانه ها، به این کار مبادرت ورزیده و یا در حین سلفی گرفتن با سیل کشته شده بودند، یا مسافرانی که علی‌رغم هشدارهای راهداری از مسدودی راه ها و خطر سیل در مسیر جاده ها، دل به جاده زده و در سیل گرفتار شده بودند.
نراقی معتقد است: «موضوع مهمتر، آموزش مردم برای مواجهه با سیل و سیلاب و آبگرفتگی است که نیاز به رفتارهای مدیریتی دارد. متولی موضوع شرایط اضطراری و بحران در کشور سازمان مدیریت بحران است، اما آنچنان که باید و شاید در این قسمت قوی عمل نکرده است. باید راه حلی برای این امر پیدا کنیم؛ ما در جامعه ای هستیم که خطر حوادث و سوانح وجود دارد، پس باید سعی کنیم خود مردم به سمت آگاه شدن بیشتر بروند و در عین حال سعی کنیم
سازمان ها، گروه های مردمی، هلال احمر، بهزیستی، آتش نشانی و پلیس، انسجامی در آموزش مردم برای چنین شرایط اضطراری پیدا کنند.»
حالا مسئله این است که پیش بینی شده یا نشده، کشور اکنون درگیر بحرانی به نام سیل است و زمان همکاری و در کنار هم بودن است، اما در همین اوضاع، عده ای با دامن زدن به برخی حواشی به دنبال سوءاستفاده و ماهی گرفتن از آب گل آلود هستند و با انتشار برخی اخبار و فیلم های تکراری به دنبال ایجاد اضطراب و دلهره در جامعه هستند.
ماهی گرفتن سودجویان از آب گل آلود
این کارشناس، یکی از موضوعات مهم در زمان حوادث را همکاری همه مردم و سازمان ها می داند و می گوید:« حین حادثه زمان نق زدن نیست و می باید همه کمک و کار کنند. بعد از فروکش کردن شرایط اضطرار و بحران، فرصت پیگیری هست، ولی اکنون همه باید برای مدیریت این شرایط با هم هماهنگ باشیم.»
در تکمیل این سخن باید افزود امروز ارتش، سپاه، سازمان های متولی امداد و نجات، هلال احمر و مدیرت بحران، دولت و همه نهادها پای کار آمده اند تا با وجود برخی سوء مدیریت ها و موازی کاری ها، کشور را از بحران سیل نجات دهند.
نراقی می افزاید: «یکی از موارد مهم و مورد توجه در چنین شرایطی فضای مجازی است و باید تاکید کرد که نباید تحت تاثیر فضای مجازی قرار گیریم، چرا که هنوز فیلمی که مربوط به روز اول سیل در آق قلا است دارد در این فضا پخش می شود و علتش آن است که برخی به دنبال گرفتن ماهی از آب گل آلود هستند. ما باید سعی کنیم که منبع خبرمان موثق و معتبر باشد و براساس آن کار درست را انجام دهیم، هر چند کار دشواری است که درست و واقعیت از دروغ تشخیص داده شود.»
وقتی درس نمی گیریم و آماده نمی شویم!
اما نکته دیگر که باید به آن اشاره شود، عدم درس آموزی مسئولان و مدیران بحران کشور از حوادث گذشته است، چنانچه ما در سال ۹۵ هم شاهد سیلی بزرگ در خوزستان بودیم، اما از آن درس نگرفته و تجربه نیندوخته ایم؛ به روایت اخباردر آن سال، در ایلام و کرمانشاه بارش سنگین بود، لرستان را آب فرا گرفت و بعد به سمت خوزستان رفت. در استان گلستان هم هر سال شاهد یک سیل هستیم، لذا سیل حادثه ای نیست که سبب غافلگیری شود و شاید بعد از فروکش کردن این حوادث باید این سوال را از مسئولان پرسید که چرا سیل باید مدیریت بحران را غافلگیر کند؟
پشمچی زاده، معاون اسبق شهرسازی شهرداری تهران در گفت و گو با رسالت معتقد است:«رسانه ها باید از مسئولین مطالبه گری کنند که برای پیشگیری چه کرده اید؟ به عنوان مثال در مورد سیل، پیشگیری یعنی اینکه درباره موضوعات آبخیزداری و عدم تخریب پوشش گیاهی در حوزه های آبریز و لایروبی به موقع و ساماندهی رودخانه ها، چه اقداماتی صورت گرفته است؟ »
مسئولان باید پاسخگو باشند
وی ادامه می دهد:« در مورد آمادگی باید بگوییم که دستگاه های دخیل در مقابله با موضوع بحران، چه نوع آمادگی هایی پیدا کرده اند؟ اگر آمادگی پیدا کردند چرا وقتی بحران اتفاق می افتد، به موقع تجهیزات، امکانات و افراد متخصص وارد حیطه اجرایی نمی شوند. مرحله سوم مقابله است، یعنی اینکه زمانی که سیلاب به وقوع پیوسته، ما چرا در موضوع مقابله ضعف داریم؟ چرا دستگاه های اجرایی دقیقا شرح وظایف‌شان روشن نیست؟ چرا این ها با یکدیگر هم پوشانی دارند و چرا با توجه به ضعف اجرایی دستگاه ها، مقام معظم رهبری به ستاد کل نیروهای مسلح فرمان بدهند که ارتش و سپاه وارد شوند.»
اصغر سلیمی، سخنگوی کمیسیون شوراها و امور داخلی مجلس شورای اسلامی هم گفته است: «اگر قصور و تقصیری متوجه مدیران مربوطه باشد، مورد بررسی قرار خواهد گرفت و گزارشی در خصوص مدیریت وزارت کشور، ستاد مدیریت بحران و هلال‌احمر در سیل اخیر به صحن علنی مجلس ارائه خواهد شد.»
وی افزوده است: « کمیسیون شوراها مدتی قبل، قانون جامع مدیریت بحران را تدوین و در صحن علنی مجلس تصویب کرد؛ این قانون کامل و جامع است و بر اساس آن، عملکرد مسئولان مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همچنین این قانون کمک می‌کند تا مسئولان بتوانند مدیریت بهتری در بحران‌ها داشته باشند.»
