آمارها حرف‌های زیادی برای گفتن دارند؛ مثل همان‌هایی که می‌گویند در همین لحظه ٢٥ هزار نفر در صف گرفتن عضو انتظار می‌کشند تا جان دوباره بگیرند، یا اینکه هر روز ٧ نفر به دلیل نرسیدن عضو پیوندی، جانشان را از دست می‌دهند. آمارها، اما پیچیده‌تر می‌شوند وقتی اعلام می‌شود تا زمستان سال گذشته، ٣٥٠ هزار بیمار مبتلا به سرطان در کشور زندگی می‌کردند و هر سال هم نزدیک به ١٠٠ هزار نفر دیگر به آمار بیماران مبتلا به سرطان افزوده می‌شود. خیلی‌ها هم به دلیل وخامت حال، قربانی می‌شوند. از زمانی که حرف از اهدای عضو آمد، دل بیماران منتظر، روشن شد. امیدشان افرادی بودند که پس از مرگ، اعضایشان هدیه و به آن‌ها پیوند زده می‌شد.
با اینکه در ایران به دلیل بالا بودن تصادفات، آمار مرگ‌های مغزی بالاست و گفته می‌شود ١٢ هزار نفر در سال اسم‌شان در لیست مرگ مغزی قرار می‌گیرد، اما هنوز خیلی از خانواده‌ها راضی به اهدای عضو نمی‌شوند و در نهایت بیماران زیادی جان می‌دهند. این همه ماجرا نیست، در این میان، خیلی‌ها برای پیشکش کردن عضوی از خودشان، پیشقدم می‌شوند، مثل همه آن ٤میلیون نفری که کارت اهدای عضو دارند، یا ٢,٥ درصدی که خون هدیه می‌دهند، آن‌هایی که دنبال اهدای پلاسما و پلاکت و سلول‌های بنیادی هستند و حتی گاهی فراتر از اینها، تخمک و اسپرم و در بعضی موارد کلیه و بخشی از کبد و ریه‌شان را هم اهدا می‌کنند. در این گزارش تمام روش‌هایی را که تا زنده‌اید می‌توانید به دیگران هدیه کنید، آمده است.
اهدای خون بندناف
شما می‌توانید خون بند ناف نوزادتان را هدیه کنید. این اتفاق چطور می‌افتد؟ ما در کشور بانک خون داریم که خون بندناف نوزاد در صورت تمایل والدین در آن ذخیره می‌شود. برای این کار هم سالانه مبلغی گرفته می‌شود که صرف هزینه نگهداری از خون بندناف می‌شود. در آینده، از خون بند ناف می‌توان برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج صاحب نمونه یا سایر افراد استفاده کرد. خون بند ناف، همان خون باقی‌مانده در بندناف و جفت نوزاد است که سلول‌های بنیادی زیادی در آن وجود دارد. پیوند سلول‌های بنیادی به معنی گرفتن سلول‌های بنیادی از خون محیطی بندناف یا از مغز استخوان و تزریق مجدد آن به بیمار است. سلول‌های بنیادی، پتانسیل بالای درمانی دارند که در اثر تکثیر‌های پی‌درپی دچار پیری نمی‌شوند و برای درمان یا کاهش شدت بیماری‌های صعب‌العلاج به کار گرفته می‌شوند.
بر اساس اعلام متخصصان، بیماری‌هایی که منشأ خونی دارند، به کمک سلول‌های بنیادی قابل درمان هستند، انواع سرطان‌های خون، تالاسمی، کم‌خونی مادرزادی و نقص سیستم ایمنی با استفاده از سلول‌های بنیادی خون بندناف قابل درمان است، همچنین این سلول‌ها در مراحل پس از شیمی‌درمانی در درمان انواع سرطان‌ها می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. تنها ایرادی که بندناف دارد این است که تعداد سلول‌های آن برای درمان بیماری بزرگسالان کافی نیست. ذخیره این خون تنها یکبار برای هر فرد در طول دوران زندگی و هنگام تولد فرصت ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بندناف وجود دارد. براساس اعلام مدیر فنی بانک خون بندناف رویان، تاکنون ١٠٥هزار نمونه خون در بانک خون بندناف رویان ذخیره‌سازی شده که بیشترین استفاده آن در درمان سرطان خون کودکان بوده است. آن‌هایی که تمایل به ذخیره خون بندناف دارند، می‌توانند به سایت www.rsct.ir وارد شوند و اطلاعات لازم را به دست آورند. همچنین افراد می‌توانند به نمایندگی رویان در استان خودشان مراجعه کنند.
اهدای خون
حالا دیگر همه می‌دانند که برای اهدای خون می‌توانند به یکی از مراکز انتقال خون در شهرشان مراجعه و خون هدیه کنند. آمارها نشان می‌دهد ٢,٦درصد ایرانیان خون اهدا می‌کنند که توسط همین گروه به طور میانگین دو میلیون اهدای خون در کشور انجام می‌شود.
مراحل اهدای خون چیست؟
برای اهدای خون باید به یکی از مراکز انتقال خون مراجعه کنید، فراموش نکنید که با خودتان کارت شناسایی معتبر عکس‌دار و شماره کد ملی‌تان را ببرید. در مراکز از شما تست هموگلوبین گرفته می‌شود، سپس در اتاق معاینه، نبض و فشار خونتان را می‌گیرند، از شما درباره بیماری‌هایی که ممکن است داشته باشید، دارو‌هایی که مصرف می‌کنید و رفتار‌های شخصی پرسیده می‌شود. بخش مهمی از تضمین سلامت خون و فرآورده‌های آن به صداقت داوطلبان مربوط می‌شود. در مرحله بعد باید رضایتنامه کتبی را امضا کنید. داوطلبانی که برای اهدای خون انتخاب می‌شوند، به سالن خون‌گیری می‌روند و حدود ٥ تا ١٠ دقیقه از آن‌ها خون گرفته می‌شود. همین‌جا کار تمام می‌شود؛ زمان متوسط برای انجام تمام این روند حدود ٣٠ دقیقه است.
اهدای خون چه فوایدی دارد؟
از بروز خطر هموکروماتوز جلوگیری می‌کند؛ هموکروماتوز نوعی عارضه است که به علت جذب بیش از حد آهن توسط بدن ایجاد می‌شود. این عارضه علت‌های ارثی و ژنتیکی دارد یا ممکن است در اثر کم‌خونی یا اختلالات دیگر ایجاد شود. اهدای منظم می‌تواند به کاهش مقدار اضافی آهن خون کمک و به این ترتیب از بروز این عارضه در افراد جلوگیری کند. اهدای خون ضد سرطان است، برای سلامت قلب و کبد مفید است و منجر به کاهش وزن می‌شود.
اهدای تخمک
گروهی از زنان هستند که تخمک مناسب ندارند و به دنبال آن امکان بارداری هم پیدا نمی‌کنند. برای این زنان، اما این اتفاق پایان کار نیست. این زنان می‌توانند از زن دیگری تخمک بگیرند. اما چطور این اتفاق می‌افتد؟ در محیط آزمایشگاه تخمک اهدایی توسط اسپرم‌های مرد که همسر گیرنده تخمک است، لقاح یافته و جنین حاصله از این لقاح به رحم زن نابارور منتقل می‌شود. نخستین کودک حاصل از اهدای تخمک در جهان در سال ۱۹۸۴ متولد شده و این روش اکنون در کشور ما پس از طی مراحل شرعی و قانونی آن، سال‌هاست که مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شرایط اهدای تخمک چیست؟
گیرنده تخمک باید حداکثر ٤٥سال داشته باشد، از خطرات باروری در سن بالا باخبر باشد و پس از انجام مشاوره با متخصص و روانپزشک اقدام به این کار کرده باشد. از آن طرف سن اهداکننده تخمک بهتر است بین ۲۱ تا ۳۴سال باشد و ترجیحا این فرد قبلا بچه‌دار شده باشد، چراکه این موضوع شانس حاملگی را در فرد گیرنده تخمک بالا می‌برد، همچنین بهتر است خصوصیات فیزیکی فرد گیرنده و اهداکننده تخمک مثل رنگ پوست، رنگ چشم، رنگ مو و ساختمان بدنی، با هم هماهنگ باشد. لازم است فرد اهداکننده تخمک، از نظر ژنتیکی سالم باشد و از نظر بیماری ابتلا به بیماری‌هایی مثل سیفلیس، هپاتیت و ایدز نیز باید مورد بررسی قرار گیرد.
اهدای پلاسما
اهدای پلاسما مثل جمع‌آوری خون است. یک سر سوزن وارد رگ بازوی اهداکننده شده و خون از طریق آن و لوله استریل یکبار مصرف وارد محفظه‌ای می‌شود که در آن خون اهداکننده بسته به نوع دستگاه سانتریفیوژ یا فیلتر می‌شود، در نتیجه اجزای سلولی خون و پلاسما از هم جدا شده و سلول‌های خونی از طریق همان سوزن به اهداکننده برگشت داده و پلاسما در ظرف مخصوص جمع‌آوری می‌شود. به این فرآیند، پلاسما فرزیس گفته می‌شود.
پلاسما چیست؟
پلاسما بخش مایع خون را تشکیل می‌دهد و محلولی متشکل از پروتیین‌ها و املاح است که در آن گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها شناورند. حدود ۹۰درصد پلاسما را آب تشکیل می‌دهد. باید توجه کرد که پلاسما‌های اهدایی با تبدیل به فرآورده‌های مختلف مانند آلبومین، فاکتور‌های انعقادی، ایمونوگلوبولین و ده‌ها محصول دیگر نقش بسزایی در درمان بیماران به‌ویژه بیماران دچار بیماری‌های مزمن مثل هموفیلی که به‌طور دایمی نیازمند این دارو‌های خاص هستند، دارند. بیماران مبتلا به هموفیلی به دلیل کمبود فاکتور‌های انعقادی ٨ یا ۹ دچار خونریزی می‌شوند، اما با استفاده از فاکتور‌های انعقادی ٨ و ۹ که از پلاسما تهیه می‌شود، می‌توان از خونریزی جلوگیری کرد و بیماران مبتلا به این بیماری می‌توانند به زندگی عادی خود ادامه دهند، همچنین در مبتلایان به بیماری‌های خودایمنی در مواردی از داروی ایمونوگلوبولین استفاده می‌شود که آن هم از مشتقات پلاسماست. بیماران کبدی و بیماران مبتلا به انعقاد داخل عروق برای جبران سریع فاکتور‌های انعقادی بیمارانی که میزان زیادی داروی وارفارین مصرف کرده‌اند، همچنین افرادی که دوره‌های شیمی درمانی خود را می‌گذرانند و... از مهمترین مصرف‌کنندگان پلاسما و فرآورده‌های پلاسمایی به شمار می‌روند.
چه کسانی می‌توانند پلاسمای خون اهدا کنند؟
اهداکننده باید بین ١٨ تا ٦٠سال داشته باشد و حداقل دو ماه از اهدای قبلی گذشته باشد. حداکثر اهدا از ٤ بار در سال برای مردان و ٣ بار در سال برای زنان است. ٤ تا ٦ ساعت قبل از اهدا، غذا صرف شده باشد و اهداکننده حداقل ٥٠ کیلو وزن داشته باشد. شرایط اختصاصی برای اهدای پلاسما هم از طریق معاینه و مصاحبه از سوی پزشک تعیین می‌شود که شامل کنترل نبض، فشارخون، درجه حرارت بدن و سایر معاینات ضروری است. علاوه‌بر این هنگام ثبت‌نام آزمایش‌هایی، چون ایدز، هپاتیت و دیگر بیماری‌های خونی از بیمار گرفته می‌شود تا سلامت خون او تایید شود. همراه داشتن کارت‌ملی یا کارت شناسایی معتبر هم برای اهدای خون ضروری است. هر فرد سالم می‌تواند در سال، ٤٢ بار پلاسمای خونش را برای تامین نیاز بیماران هموفیلی که تعدادشان هر روز بیشتر می‌شود، اهدا کند. از سال ١٣٥٣ جمع‌آوری پلاسما در تهران به روش پلاسما فرزیس (جداسازی پلاسما از خون) شروع شد. مرکز اهدای پلاسمای کشور در سال ١٣٨٧ راه‌اندازی و پس از تجهیزشدن در بهمن ماه ١٣٨٨ افتتاح شد.
اهدای پلاکت
پلاکت‌ها اجزای سلولی بسیار کوچکی هستند که در جراحت و خونریزی با چسبیدن به جداره رگ‌ها به انعقاد خون کمک می‌کنند. پلاکت‌ها در مغز استخوان و در داخل سیستم گردش خون ساخته می‌شوند، ٩ - ١٠ روز زنده می‌مانند و بعد از آن توسط طحال از بین می‌روند. پلاکت‌ها برای بدن حیاتی هستند؛ چرا که از خونریزی‌های بزرگ ناشی از آسیب‌دیدگی عروق خونی که در زندگی طبیعی روزمره ایجاد می‌شود، جلوگیری می‌کنند. پلاکت‌ها حداکثر تا ٥ روز و در دمای اتاق قابل نگهداری هستند.
چه کسانی می‌توانند پلاکت اهدا کنند؟
همه آن‌هایی که می‌توانند خون اهدا کنند، شرایط اهدای پلاکت را هم دارند. همین که سالم باشند، بین ١٧ تا ٦٠ سال داشته باشند و حداقل ٥٠ کیلوگرم وزن داشته باشند، می‌توانند برای اهدا اقدام کنند. هر عاملی که مانع اهدای خون کامل است، برای اهدای پلاکت هم مانع به شمار می‌رود. در حالی که فاصله بین دو اهدای خون حداقل ٨ هفته است، هر شخص می‌تواند هر ٤٨ ساعت یک بار اهدای پلاکت داشته باشد، اما بیش از ٢ بار در هفته و درمجموع بیش از ٢٤ بار در سال مجاز نیست.
چه کسانی به پلاکت نیاز دارند؟
بیماران تحت دوز‌های بالای شیمی‌درمانی هر ٣ روز نیاز به ٨ واحد پلاکت دارند. بیماران مبتلا به لوسمی ممکن است که هفته‌ای به ١٠- ١٢ واحد پلاکت و بیماران تحت پیوند مغز استخوان ممکن است تا ١٢٠ واحد پلاکت نیاز داشته باشند. پلاکت‌ها نقش حیاتی در درمان‌های جدید دارند و اهمیت آن‌ها هر روز بیشتر می‌شود.
فرآیند اهدای پلاکت چگونه است؟
پلاکت هم می‌تواند از خون کامل اهدایی اهداکنندگان خون و هم به طور مستقیم از طریق فناوری جدیدی به نام «پلاکت فرزیس» تهیه شود. در روش پلاکت فرزیس، با یکبار اهدا، به میزان ٦ - ٨ برابر روش اهدای خون عادی پلاکت تهیه می‌شود.
اهدای سلول‌های بنیادی
سلول‌های بنیادی هم در گروه هدیه‌هایی است که تا زنده هستید می‌توانید آن را به دیگران پیشکش کنید و به بیماران زیادی که با مرگ دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، جان دوباره دهید. سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مغز استخوان ما قرار دارند و تنها چند روز طول می‌کشد تا پس از اهدا دوباره به همان تعداد و حالت قبلی برگردند. سلول‌های بنیادی بیش از همه برای درمان بیماران مبتلا به سرطان کاربرد دارد، یعنی برای بیماران پیوند سلول‌های بنیادی صورت می‌گیرد. پیوند سلول‌های بنیادی یکی از روش‌های جدیدی است که برای درمان بیماری‌های مختلف مثل سرطان‌ها به کار می‌رود.
چرا باید سلول‌های بنیادیمان را اهدا کنیم؟
یکی از مشکلات پیوند سلول‌های بنیادی وجود اهداکننده مناسب است که در بهترین شرایط، یک بیمار تنها ٢٥درصد شانس دارد تا از والدین، خواهر و برادر یا خویشاوندان، سلول بنیادی دریافت کند.
شرایط اهدای سلول‌های بنیادی چیست؟
برای اهدای سلول‌های بنیادی، سن داوطلب باید بین ١٨ تا ٥٠سال باشد، افراد زیر ٣٠سال گروه اصلی اهداکنندگان هستند، افراد نباید سابقه بیماری بدخیم، بیماری‌های قلبی – عروقی و ریوی یا دیابت وابسته به انسولین داشته باشند، به بیماری خاصی مثل ایدز و هپاتیت مبتلا نباشند، سابقه مصرف داروی خاص به دلیل بیماری قلبی یا فشار خون نداشته باشند، عضو مرکز پذیره‌نویسی دیگری نباشند، سابقه پیوند مغز استخوان، قرنیه، کلیه و... نداشته باشند.
چطور می‌توان اهدا کرد؟
مراکز پذیره‌نویسی در چند بیمارستان متمرکز شده‌اند که ازجمله آن‌ها بیمارستان‌های شریعتی، طالقانی، دانشگاه علوم‌پزشکی شیراز، بیمارستان منتصریه مشهد، سازمان انتقال خون ایران و ... است. موسسه محک هم با روش جدید و کم‌تهاجمی اقدام به نمونه‌گیری می‌کند. برای این کار، تنها کافی است یک ساعت از وقت خود را برای این کار اختصاص دهید، به یکی از دفاتر محک در چیذر و خیابان باستان یا به خود بیمارستان محک در بزرگراه ارتش مراجعه کنید و پس از تکمیل پرسشنامه، نمونه بزاق دهانتان را بدهید. اطلاعات DNA شما، از طریق بزاق دهان گرفته می‌شود و در داخل بانک HLA قرار می‌گیرد. در این بانک اطلاعات تمام کسانی که اقدام به نمونه‌گیری برای اهدای سلول‌های بنیادی کرده‌اند، ثبت می‌شود. در صورتی که بیماری نیاز به سلول‌های بنیادی داشت، ویژگی DNA او با داوطلبان اهدا بررسی شده و در صورت پیدا کردن فردی با نزدیکترین مطابقت، مراحل بعدی انجام می‌شود.
اهدای اسپرم
اهدای اسپرم به این معنی است که از اسپرم یک نفر غیر از همسر برای عمل لقاح استفاده شود که در ایران این عمل توسط مراکز باروری انجام می‌گیرد.
چه زمانی از اسپرم اهدایی استفاده می‌شود؟
زمانی که با هیچ یک از روش‌های درمانی موفق به دریافت اسپرم از مرد نشویم یا زمانی که موفق به دریافت اسپرم می‌شویم، ولی اسپرم‌ها مرده و ناکارآمد هستند، در مواردی که همسر (مرد) اسپرم زنده دارد، ولی به دلیل ابتلا به یک بیماری ارثی صعب‌العلاج می‌خواهند از بروز بیماری در فرزندشان پیشگیری شود، زمانی که مرد ناقل یک ناهنجاری کروموزومی است، از اسپرم‌های اهدایی استفاده می‌کنیم.
شرایط اهداکنندگان اسپرم چیست؟
بهتر است سن اهداکننده اسپرم کمتر از٣٠سال باشد. قدرت باروری اهداکننده اسپرم باید خوب یا عالی باشد که این مسأله با انجام آزمایش اسپرم مشخص می‌شود. بیماری ارثی مثل تالاسمی یا بیماری‌های واگیر مثل ایدز و هپاتیت نداشته باشد. تناسب اندام و ضریب هوشی بالاتر از میانگین جامعه داشته باشد. از نظر روانی، روحی و اجتماعی طبیعی باشد. در اقوامش بیماری ژنتیکی وجود نداشته باشد. همچنین از نظر مذهبی، فرهنگی و اجتماعی شباهتی با گیرنده اسپرم داشته باشد. خصوصیات ارثی قابل انتقال اهداکننده (مثل رنگ چشم و مو- اندازه قد) با زوج گیرنده تطابق داشته باشد.
اهدای اسپرم از نظر شرعی مشکلی ندارد؟
تعدادی از مراجع تقلید (آیت‌الله خامنه‌ای- آیت‌الله یزدی- آیت‌الله مظاهری- آیت‌الله موسوی اردبیلی- آیت‌الله موسوی بجنوردی- آیت‌الله روحانی- آیت‌الله طباطبائی قمی) فتوا داده‌اند که «تلقیح اسپرم فرد غریبه به داخل رحم زن به منظور بارداری اشکال شرعی ندارد، ولی در مورد ارث و محرمیت احتیاط باید مراعات شود.» تعدادی از فقها هم تلقیح اسپرم اهدایی را جایز ندانسته‌اند: امام‌خمینی (ره) - آیت‌الله سیستانی- آیت‌الله بروجردی- آیت‌الله مکارم شیرازی- آیت‌الله شیرازی- آیت‌الله نوری همدانی.
اهدای عضو
کلیه و بخشی از کبد جزو اعضایی از بدن هستند که فرد حتی در زمانی که زنده است هم می‌تواند آن‌ها را اهدا کند. مابقی اعضا، اما تنها در صورت مرگ مغزی قابل اهدا است. آمارها نشان می‌دهد که هر سال ٩هزار مرگ مغزی در کشور رخ می‌دهد که ٧٠درصد خانواده‌ها با اهدای عضو موافقت می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد که در ایران هر سال بیش از ۴۵هزار پیوند کلیه انجام می‌شود که رکوردی قابل توجهی در جهان است.
از آن طرف هم سالانه ٥ تا ٦هزار نفر نیاز به پیوند کلیه دارند که هزار و ٢٠٠ تا‌هزار و ٣٠٠ کلیه در دسترس است؛ البته ماجرا تنها به اهدای کلیه محدود نمی‌شود و به گفته مسئولان وزارت بهداشت از مجموع ٥ تا ٨هزار مرگ مغزی در کشور، بیش از نیمی از آن‌ها قابل اهدا است، اما سالانه تنها حدود هزار مورد اهدا انجام می‌شود، همه اینها در شرایطی است که حدود ٢٥هزار نفر در نوبت دریافت عضو هستند که این عدد سالانه میلیارد‌ها تومان به اقتصادی صنعت بهداشت و سلامت کشور آسیب می‌زند. همین‌جاست که ماجرای فرهنگسازی برای اهدای عضو پس از مرگ مغزی مطرح می‌شود. در سال ٩٦، اعلام شد که ٤میلیون شهروند ایرانی کارت اهدای عضو دریافت کرده‌اند و روند مشارکت هم رو به افزایش است. کسانی که علاقه‌مند به دریافت کارت اهدای عضو هستند می‌توانند به سایت www.ehda.bpums.ac.ir مراجعه کنند.
چه کسی می‌تواند جزو اهداکنندگان عضو باشد؟
همه می‌توانند برای اهدای عضو پس از مرگ اقدام کنند و این کار محدودیت سنی ندارد. تنها عاملی که می‌تواند مانع اهدای عضو شود، شرایط بالینی فرد اهداکننده است که در زمان فوت او توسط پزشک متخصص تشخیص داده خواهد شد.
