جالب است بدانید برای تهیه یک ساندویچ همبرگر ۲ هزار و ۸۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود! میزان آبی که برای تولید محصولات صنعتی یا کشاورزی مصرف می‌شود را در اصطلاح «آب مجازی» می‌نامند. آگاهی از میزان آب مصرفی برای تولید محصولات مختلف به خصوص در شرایط کنونی ورود به بحران آب در کشور ضرورت برنامه‌ریزی و مصرف حساب شده‌تر را بیشتر به تصویر می‌کشد.
مفهوم «آب مجازی» توسط پژوهشگر بریتانیایی، پرفسور جان انتونی آلن در دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. از آن زمان تاکنون پژوهش‌های او مورد توجه فراوان بخش‌های اقتصاد و سیاست قرار گرفت. اگر می‌خواهید بدانید آب مجازی یعنی چه؟ باید گفت: آب دو‌گونه مورد استفاده قرار می‌گیرد: نخست آبی که به صورت مستقیم یعنی عین آب برای مصارف کشاورزی، دامپروری، صنعت، شرب، پخت و پز، استحمام، شست‌و‌شوی وسائل زندگی همچون اتومبیل، فرش و لباس مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. دوم استفاده از آب به صورت غیر‌مستقیم. همین کاغذی که شما هم‌اکنون مشغول مطالعه آن هستید با مصرف چندین لیتر آب تولید شده است. به طور نمونه برای یک پیراهن نخی به وزن تقریبی ۵۰۰ گرم، بیش از ۴ هزار لیتر آب مصرف می‌شود! بنابراین در تولید یا ساخت هر محصولی که ما استفاده می‌کنیم آب به کار گرفته می‌شود، چه محصولات کشاورزی و چه ابزار یا قطعه‌ای صنعتی یا الکترونیکی. سرانه مصرف آب مستقیم و مجازی بسته به اقلیم کشور‌ها و مناطق، فرهنگ مردم، عادت‌ها، ذائقه غذایی و عوامل متعدد دیگر متفاوت و متغیر است. سرانه آب مستقیم، روزانه بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ لیتر بوده و سرانه مصرف آب مجازی روزانه بین ۳ الی ۵ هزار لیتر برای هر نفر است!
اقلیم، تکنولوژی و ذائقه غذایی؛ عوامل مؤثر در مصرف آب مجازی
محتوای آب مجازی برای هر محصول به شرایط محیطی‌و‌جوی در محل تولید محصول وابستگی مستقیم دارد. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم از غلات به صورت دیم و در شرایط جوی مطلوب، بین یک تا ۲ متر مکعب آب نیاز است. در حالی که برای تولید همین مقدار غله در شرایط جوی نامطلوب (دما، تبخیر و تعرق بالا) بین ۳ تا ۵ متر مکعب آب مصرف می‌شود.
نیاز آبی برای تولید محصولات دامی نسبت به محصولات کشاورزی به مراتب بیشتر است. به عنوان مثال برای تولید یک کیلوگرم پنیر به ۵ الی ۵/۵ مترمکعب آب و برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو تقریباً به ۱۶مترمکعب آب نیاز است.
برای تولید یک کیلو گوشت گاو حدود ۱۵ هزار و ۵۰۰ لیتر، یک کیلو گوشت گوسفند حدود ۶ هزار لیتر و یک کیلو گوشت مرغ حدود ۴ هزار لیتر آب مصرف می‌شود. یک اتومبیل با وزن یک تن حدود ۴۰۰ هزار لیتر، یک کیلو پلاستیک حدود ۲۰۰ لیتر، یک ریزتراشته دو گرمی الکترونیکی حدود ۳۲ لیتر و یک برگ کاغذ A. ۴ حدود ۱۰ لیتر آب لازم دارد. علاوه بر مسائلی همچون اقلیم و تکنولوژی تولید محصولات، رژیم غذایی مردم نیز تأثیر زیادی در حجم کل آب مصرفی جمعیت ساکن در یک محدوده جغرافیایی دارد. میزان مصرف آب مجازی را نمی‌توان با کنتور اندازه گرفت، زیرا آب مجازی در بسیاری از محصولات مصرفی روزانه پنهان است.
مدیریت حقیقی مصرف آب مجازی
تجارت جهانی کالاها، جریانی بین‌المللی از آب مجازی را به وجود می‌آورد که اصطلاحاً «تجارت آب مجازی» نامیـده مـی‌شود. تجارت آب مجازی میان کشور‌ها را هزار و ۳۴۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۰ تخمین زده‌اند. آب مجازی رابطه عکس با بهره‌وری آب دارد، یعنی با افزایش بهره‌وری آب، مقدار آب مجازی در محصول یا کالای مورد‌نظر کاهش می‌یابد؛ بنابراین با توجه به پایین بودن بهره‌وری آب کشاورزی در ایران، مصرف آب مجازی در این بخش بسیار بالاست.
براساس پژوهشی که در سال ١٣٨٥ روی محصولات غذایی کشور انجام شده است؛ غلات، حبوبات، خشکبار و دانه‌های روغنی از لحاظ آب مجازی محصولاتی پرمصرف و میوه‌ها، سبزی‌ها و محصولات صنعتی کم‌مصرف هستند.
در بسیاری از کشور‌های دنیا برای مدیریت منابع آب، محصولاتی را که آب مجازی زیادی مصرف می‌کنند وارد می‌کنند تا به این وسیله مصرف آب را کاهش دهند. از سوی دیگر از آنجایی که تقریباً برای تولید هرکالایی آب زیادی مصرف می‌شود با اصلاح فرهنگ مصرف کالا‌های مصرفی هم در عمل در مصرف آب صرفه‌جویی کرده‌ایم. به عبارت دیگر هرچه زمان استفاده از اجناس مصرفی دیگر مانند پوشاک، موبایل و کامپیوتر طولانی‌تر باشد، سهم آب مجازی در سرانه مصرف کمتر است. در نتیجه استفاده طولانی‌تر از کالاها یا حتی اجناس دست دوم، به کاهش سرانه آب مجازی آن‌ها می‌انجامد، پس ادای سهم‌مان برای مدیریت بحران آب چندان هم سخت نیست.
