زیتون و مشتقات آن ازجمله روغن زیتون که به‌عنوان یکی از محصولات کشاورزی استراتژیک در کشور محسوب می‌شوند ازجمله این محصولات هستند. در حال حاضر سطح زیرکشت زیتون در کشور 105هزار هکتار است که از این تعداد 20 هزار هکتار به صورت کشت پراکنده در باغ‌ها، شهرها و معابر و 85 هزار هکتار آن، به صورت باغ‌های سامان‌یافته مشخص شده است و قریب به 35 هزار هکتار این باغ‌ها در سه استان قزوین، گیلان و زنجان قرار دارند. براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، در سال 96، حدود 70 تا 80 هزار تن زیتون از باغ‌های سراسر کشور استحصال شده است.
آمار ارائه‌شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی همچنین نشان می‌دهد سرانه مصرف دانه زیتون در کشور حدود 185 گرم و 2.5 برابر سرانه مصرف زیتون کنسروی در جهان است، اما سرانه مصرف روغن زیتون در سال 96، معادل 135 گرم برآورد شده که این میزان در مقایسه با سرانه مصرف دنیا رقم بسیار ناچیزی است؛ چراکه درحال حاضر مصرف سرانه روغن زیتون در برخی کشورهای اروپایی تا 28 کیلوگرم نیز برآورد شده است.
در سال 1372 وزارت جهاد کشاورزی طرحی را با عنوان «طرح اصلاح و توسعه باغات زیتون» با هدف تامین بخشی از نیاز روغن خوراکی کشور اجرا کرد. هدف اصلی از این طرح اصلاح باغ‌های قدیمی و افزایش عملکرد در واحد سطح و نظارت بر تغذیه و نگهداری باغ‌ها و توسعه باغ‌های جدید در مناطق مستعد بود تا از این طریق بتوان تولید روغن زیتون درکشور را افزایش داد. براساس این طرح قرار شد در سال پایانی برنامه ششم توسعه تولید روغن زیتون به 26 هزار تن در سال برسد.
شکی نیست که تحقق این طرح و افزایش تولید زیتون در کشور از مهم‌ترین مطالبات زیتون‌کاران کشور است. اما لازمه این امر حمایت دولت از بخش کشاورزی به‌ویژه کاشت و تولید زیتون است. موضوعی که بسیاری از فعالان این صنعت رضایت چندانی از وضعیت موجود ندارند.
دولت برنامه مشخصی ندارد
رئیس شورای ملی زیتون در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به نکته قابل‌توجهی اشاره و تاکید می‌کند: «هیچ‌کس نمی‌تواند آمار دقیقی از میزان تولید و مصرف زیتون در کشور ارائه دهد؛ چراکه تاکنون در این حوزه نه‌تنها نظرسنجی و آمارگیری دقیق انجام نشده، بلکه هیچ نظارتی هم بر صنعت زیتون کشور وجود ندارد.»
مهدی عباسی معتقد است که نه‌تنها در مورد زیتون، بلکه در بیشتر بخش‌های حوزه کشاورزی آمارهای کاذبی وجود دارد که تنها به صورت نسبی و گاهی اغراق‌آمیز است. به عبارت دیگر هر ارگانی بنا بر عملکرد، مصلحت و منفعت اعضای خود آماری را ارائه می‌دهد که چندان قابل‌استناد نیست.
وی ادامه می‌دهد: «سال گذشته از سوی شورای ملی زیتون پیشنهادی مبنی بر شناسنامه‌دار کردن فعالان صنعت زیتون اعم از تولیدکنندگان نهال، باغداران و... به وزارت جهاد کشاورزی ارائه شد اما تاکنون اقدام عملی از سوی این وزارتخانه صورت نگرفته است.»
رئیس شورای ملی زیتون یکی از ضعف‌های مهم صنعت زیتون در کشور را عدم‌برندسازی می‌داند و می‌گوید: «زیتون ایران، در دنیا با نام زیتون خوش‌طعم ایرانی شناخته می‌شود و از نظر طعم و مزه بهترین نوع زیتون است، اما جایگاه این محصول در میان کشورهای تولیدکننده زیتون به دلیل نداشتن یک برند مشخص، بسیار نازل است. دولت هم هیچ برنامه‌ای برای برندسازی زیتون در نظر ندارد. درحالی که با توجه به استراتژیک بودن این محصول و ارتباط مستقیم آن با سلامت جامعه، صنعت زیتون نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هدف‌دار است.»
ممنوعیت واردات، افزایش قاچاق
سال گذشته و به دنبال اعلام وزارت جهاد کشاورزی، واردات دانه زیتون به کشور به دلایل مختلفی ممنوع شد. شیوع آفت مگس سفید که به دنبال واردات زیتون به کشور در سال‌های گذشته موجب واردآمدن خسارت به کشاورزان شده بود، یکی از دلایل مهم ممنوعیت واردات زیتون عنوان شد. این درحالی است که همچنان زیتون‌های خارجی با برندهای مختلف و بسته‌بندی‌های متفاوت در بسیاری از فروشگاه‌های مواد غذایی کشور به چشم می‌خورند. این موضوع در مناطق آزاد و بازارچه‌های مرزی نیز بیشتر مشهود است.
به گفته رئیس شورای ملی زیتون سالانه حدود چهار تا پنج‌هزار تن زیتون به صورت قاچاق از استان‌های مرزی وارد کشور می‌شود. بنابراین اگر گفته می‌شود زیتون تولید داخلی، کفاف نیاز داخل را می‌دهد، دلیل قاچاق این محصول چیست؟ و اگر میزان تولید کشور، تامین‌کننده نیاز داخل نیست، دلیل ممنوعیت واردات زیتون چه می‌تواند باشد. اگر گفته می‌شود واردات زیتون موجب شیوع آفت مگس سفید شده است، آیا امکان نظارت بر زیتون‌های وارداتی وجود ندارد؟
عباسی معتقد است امروزه باید از شعار دادن پرهیز کرد. دولت باید بداند اگر راه‌هایی تاکنون پیموده اما، به نتیجه نرسیده است، بنابراین لازم است تغییررویه دهد و به جای شعار دادن، به وعدههای خود عمل کند. وی ادامه می‌دهد: «اگرچه به لحاظ شرایط اقلیمی ظرفیت تولید زیتون در کشور وجود دارد و حتی با افزایش سطح زیرکشت و تولید بیشتر می‌توان به صادرات این محصول هم فکر کرد،اما بهتر است دولت پیش از هر اقدامی، همین میزان سطح زیرکشت را حمایت کند. وقتی بحران آب در کشور، بزرگ‌ترین معضل محیط‌زیست محسوب می‌شود و باغ‌های زیتون فعلی را نیز در معرض خطر نابودی قرار داده است، افزایش سطح زیرکشت زیتون چه مفهومی می‌تواند داشته باشد. هنوز به بن‌بست نرسیده‌ایم اما در صورت عدم‌اقدام دولت برای حل بحران آب در آینده‌ای بسیار نزدیک به انتهای بن‌بست می‌رسیم و در صورت رسیدن به خط پایان، مدیریت و برنامه‌ریزی بحران ارزشی ندارد.»
عباسی طرح توسعه باغات زیتون را همانند دیگر طرح‌های دولتی، یک طرح شتابزده می‌داند و بر این باور است که در صنعت زیتون بعد از برندسازی باید به فکر کاهش قیمت تمام‌شده بود، این درحالی است که برداشت زیتون از بسیاری از باغ‌های کشور همچنان به شیوه سنتی انجام می‌شود و همین امر قیمت تمام‌شده محصول نهایی را افزایش می‌دهد.
ناتوانی تولیدکنندگان در بازار جهانی یک کارآفرین و مدیرعامل یک کارخانه فرآوری زیتون در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «درحال حاضر تولیدات ما تنها مصرف داخلی دارند و به دلیل نداشتن بازار هدف و مشتری مناسب به خارج از کشور صادر نمی‌شوند و بیشتر بازارهای کشورهای همسایه به‌دلیل پایین بودن قیمت تمام‌شده در اختیار کشورهایی مانند ترکیه است.» به گفته مسعود طاهروردی، اگرچه محصولات تولید‌شده به دست زیتون‌کاران کشور کیفیت بسیار مطلوبی دارد، اما به دلیل نداشتن بسته‌بندی مناسب و قیمت تمام‌شده بالا، توان رقابت در بازارهای جهانی را کم می‌کند. به‌طور مثال محصولی مانند زیتون‌پرورده در هیچ جای دنیا حتی در ایتالیا، اسپانیا و یونان که در تولید زیتون صاحب‌نام هستند نیز تولید نمی‌شود، در حالی که زیتون‌پرورده ایران در دنیا بی‌رقیب است اما به خارج از کشور صادر نمی‌شود.
وی خواهان تحقق وعدههای دولت به کشاورزان است و تاکید می‌کند: «دولت شعارهای خود را عملی کند و برای حمایت از تولید برنامه‌ای جدی پیش گیرد. در شرایطی که قدرت خرید مردم پایین آمده به‌ویژه در زمینه کالاهایی مانند روغن زیتون که جزء کالاهای اساسی سبد خرید مردم نیست، پرداخت هزینه‌های بالا برای تامین انرژی، مواد اولیه موردنیاز برای بسته‌بندی و مالیات بر ارزش‌افزوده کمر تولید را شکسته است.» طاهروردی می‌افزاید: «درحال حاضر برای افزایش فروش و تحریک مردم برای خرید زیتون و روغن آن، تولیدکنندگان ناچار به فروش محصولات خود با تخفیف و مشوق‌هایی از این دست هستند اما باید به این مساله نیز توجه داشته باشیم که صاحبان واحدهای تولیدی قادر به تامین هزینه‌های خود نیستند.»
کاهش بودجه‌های دولتی
مشکلاتی که کشاورزان و باغداران کشور با آن دست به گریبانند، بیش از اندازه‌ای است که در قالب یک گزارش کوتاه بیان شود. عدم‌حمایت دولت از صنعتگران و کشاورزان نیز به واقع به موضوعی کلیشه‌ای و تکراری تبدیل شده است با این وجود، این قشر از جامعه همچنان به اقدامی از سوی دولت برای رفع مشکلات‌شان چشم دوخته‌اند.
بسیاری از مخالفان طرح توسعه باغات زیتون معتقدند چرا زیتون در مکان‌هایی کشت شده که تغییرات اقلیمی زیاد است و همین موضوع باعث کاهش بهره‌وری و تولید بیشتر این محصول می‌شود. مشاور معاون وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح ملی زیتون کشور در گفت‌وگو با «فرهیختگان» و در توضیح این سوال می‌گوید: «تغییرات اقلیمی و تفاوت‌های اکوسیستم تنها مختص به کشت زیتون نیست. انار ساوه نیز دستخوش تغییرات اقلیمی شده و مرکبات مازندران نیز بر اثر تغییرات آب‌وهوایی آسیب‌های فراوانی دیده است.»
به گفته احمد مستخدمی قرار است در طرح توسعه باغات زیتون کشور نقاط مستعد با توجه به ظرفیت‌های موجود در هر منطقه به صورت منطقی شناسایی شوند. نکته قابل‌توجه در این زمینه شناسایی مکان‌های مستعد توسعه زیتون با ارقام سازگار و تجاری است. به این معنا که پس از شناسایی مکان‌های مناسب، نهال‌هایی کاشته می‌شود که محصول علاوه‌بر سازگاری با اقلیم آن منطقه، از نظر تجاری نیز توجیه اقتصادی داشته باشد.
وی یکی از موانع پیش‌روی اجرای این طرح‌ها را کمبود اعتبارات دولتی می‌داند و می‌افزاید: «در سنوات اخیر اعتبارات دولت کاهش یافته، بنابراین باید برای اجرای این طرح سنجیده‌تر اقدام شود. براساس برنامه‌ریزی انجام شده قرار است سطح زیرکشت زیتون افزایش یابد، اما نه به هر قیمتی و در هر مکانی.»
برندسازی به شرط افزایش کیفیت
مشاور معاون وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح زیتون درمورد ضعف برندسازی در صنعت زیتون می‌گوید: «مهم‌ترین رکن برندسازی، تولید محصول یکنواخت و یکدست است، بنابراین نخست باید با تغییر رقم‌ها و گرایش به ارقام پرمحصول و اصلاحاتی که در باغ‌های زیتون انجام می‌شود، کیفیت محصولات تولیدی افزایش یابد. از سوی دیگر در حال حاضر باغ‌های زیتون کشور به دلیل خرده‌مالکی و کوچک‌بودن اراضی کشاورزی یا تعدد وراث امکان برندسازی مستقل را ندارند بنابراین در این راستا نقش تشکل‌‌ها و اتحادیه‌ها اهمیت بسیار زیادی دارد.»
مستخدمی موضوع کنترل قاچاق زیتون و روغن زیتون به کشور را خارج از وظایف جهاد کشاورزی می‌داند و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز را مسئول کنترل مرزها و جلوگیری از ورود زیتون قاچاق به کشور عنوان می‌کند.
اسپانیا رکورددار تولید زیتون
حجم تجارت زیتون در دنیا سالانه 30میلیارد یورو است که بخش اعظم آن در اختیار چهار کشور اسپانیا، ایتالیا، ترکیه و یونان است. یک‌سوم از این میزان که حدود 10میلیارد یورو است، در اختیار کشور اسپانیاست. این کشور سالیان طولانی است که در عرصه تولید و تجارت محصول زیتون و روغن آن فعالیت می‌کند و با داشتن مقام اول در تولید کنسرو و روغن زیتون جهان، عنوان نامدارترین کشور در تولید و تجارت زیتون را کسب کرده است. قهرمان مصرف زیتون در جهان کشور سوریه با سرانه 27کیلوگرم است. پس از آن کشور یونان با 24کیلوگرم، ایتالیا با 14کیلوگرم و اسپانیا با 5.12 کیلوگرم در جایگاه بعدی قرار دارند.
