بیماری پوکی استخوان اختلال اسکلتی دوران کهن‌سالی است که استخوان‌های فرد را در معرض شکستگی قرار داده و چارچوب اولیه بدن تغییر فرم پیدا می‌کند. این بیماری هر چند در سراسر جهان شایع بوده، اما در کشورهای در حال توسعه به مراتب شیوع بیشتری دارد که به عقیده کارشناسان علت عمده آن به عادات بد تغذیه بازمی‌گردد. در مقایسه با مردان، زنان بیشتر در معرض این بیماری قرار می‌گیرند که بروز و ظهور و افزایش مبتلایان آن در سال‌های اخیر موجی از نگرانی را به دنبال داشته است.
پوکی استخوان چیست؟
در بیماری پوکی استخوان (osteoporosis) ، استحکام استخوان کم شده و درنتیجه خطر شکستگی استخوان افزایش می یابد. استحکام استخوان به دو عامل اصلی بستگی دارد: مقدار توده استخوان )تراکم استخوان( و کیفیت استخوان. مهم ترین علت شکستگی های استخوانی در سنین بعد از یائسگی در زنان و افراد مسن، پوکی استخوان است. شکستگی های استخوان ناشی از پوکی استخوان اغلب در استخوان ران، مهره های ستون فقرات و مچ دست اتفاق می افتد، ولی هراستخوانی ممکن است در اثر پوکی استخوان بشکند. بعضی ازشکستگی های استخوان بویژه استخوان ران، می توانند باعث معلولیت دائمی شوند.
به پوکی استخوان " بیماری خاموش" نیز اطلاق می شود، زیرا معمولا بدون علامت به پیشرفت خود ادامه می دهد تا موقعی که یک استخوان دراز، مثل استخوان ران بشکند ، یا اینکه یک یا چند مهره ستون فقرات بر اثر شکستگی دچار فشردگی شوند.
شیوع پوکی استخوان وعواقب آن
عارضه مهم پوکی استخوان ، شکستگی های استخوانی است. مهمترین شکستگی ناشی از پوکی استخوان ، شکستگی استخوان ران است که درقسمت بالای این استخوان و نزدیک مفصل ران اتفاق می افتد. این شکستگی احتیاج به بستری شدن در بیمارستان و عمل جراحی دارد .عوارض این نوع شکستگی زیاد است. علاوه بر معلولیت و وابسته شدن به دیگران، میزان مرگ و میر بعد از شکستگی ران در طی یک سال بعد از شکستگی به حدود 20 در صد می رسد. شکستگی های شایع دیگر مربوط به ناحیه مچ دست و مهره های ستون فقرات می باشند. شکستگی های مهره ها، نیز منجر به معلولیت، کمردردهای مزمن و افزایش مرگ ومیر در سنین بالا می شود.
در ایران ، مطالعات محدودی که تا کنون انجام شده نشان می دهد که مقدار متوسط تراکم استخوان افراد سالم در ایران ، از ژاپنی ها بیشتر و از آمریکائی ها کمتر است. هم چنین در یک مطالعه که در چند استان کشور انجام شده نشان داده است که 47 در صد زنان و 44 درصد مردان مسن تر از ۵۰ سال دچار کمبود تراکم استخوان هستند. بطور کلی در دنیا ، بعد از سن 50 سالگی از هر 3 زن یک نفر و از هر 5 مرد یک نفر دچار پوکی استخوان هستند.
فیزیولوژی استخوان
استخوان یک بافت زنده و دائما در حال تغییر است و ساختمان استخوان شبیه لانه زنبورعسل ) خانه -خانه (می باشد. بافت استخوان از فیبرهای پروتئینی محکم با خاصیت الاستیکی بنام کلاژن و کریستال های فسفات کلسیم و مواد معدنی دیگر تشکیل شده است .ترکیب کلاژن و فسفات کلسیم باعث می شود که استخوان، ساختمان محکم و در عین حال قابل انعطاف در برابر ضربات داشته باشد.
در دوران کودکی و نوجوانی ساخته شدن استخوان با سرعت بیشتری نسبت به تخریب آن صورت می گیرد و بعد از توقف رشد طولی یا رشد قد بازهم ساخته شدن استخوان تا حدود 35 سالگی با سرعت زیادتری نسبت به تخریب آن ادامه می یابد و حداکثر توده استخوانی حاصل می شود. از سن 40 سالگی به بعدتوده استخوانی هم در مردان و هم در زنان کم کم تحلیل می رود، اما در زنان بعد از سن یائسگی، چون میزان هورمون زنانه (استروژن) کاهش می یابد، توده استخوانی سریعاً کم می شود.
علل پوکی استخوان
یکی از عوامل مهم ایجاد پوکی استخوان ، ناکافی بودن ساخته شدن استخوان در دوران کودکی و نوجوانی است . این مسئله باعث می شود که مقدارحداکثر توده استخوانی به کمتر از مقدار مورد نیاز آن فرد برسد. کمبود این مقدار) حداکثر توده استخوانی ( ، مهمترین عامل برای افزایش خطر ابتلا به پوکی استخوان در سنین بالاتر می باشد. اگر این مقدار به اندازه کافی باشد، حتی با از دست رفتن استخوان در سنین بالاتر )در اثر پیری ، یائسگی و سایر عوامل (، مقدار استخوان باقی مانده به اندازه کافی خواهد بود و احتمال دچارشدن به پوکی استخوان کم می باشد. علل دیگر ایجاد پوکی استخوان ، شامل مواردی است که در آن تخریب استخوان بیشتر از حد طبیعی است ، یا اینکه مقدار ساخته شدن استخوان کافی نیست و یا هر دو عامل فوق وجود دارند.
در سنین بعد از یائسگی کم شدن تولید هورمون استروژن عامل مهمی در از دست دادن توده استخوان در زنان است و در مردان نیز مقدار هورمون مردانه بعد از سنین متوسط عمر، به تدریج رو به کاهش می گذارد.
پوکی استخوان در نتیجه از دست رفتن استخوان در بسیاری از بیماریها، تغذیه نامناسب، مصرف داروهای خاص و بعضی درمانهای طبی می تواند ایجاد شود. به طور مثال مصرف طولانی مدت داروهای ضد تشنج (ضد صرع) و گلوکورتیکوئیدها (کورتونها- مانند پردنیزولون) می توانند موجب پوکی استخوان شوند. سایر علل پوکی استخوان عبارتند از: مصرف زیاده از حد مشروبات الکلی، بیماری بی اشتهایی روانی، کمبود هورمون های جنسی، پرکاری غده تیروئید، بیماری های کلیوی و بعضی از بیماری های دستگاه گوارش.
درمان پوکی استخوان
هدف اصلی در درمان کسانی که مبتلا به پوکی استخوان هستند ، پیشگیری از شکستگی های استخوان است. برنامه درمانی جامع بجز دارو شامل تغذیه مناسب ، ورزش و جلوگیری از افتادن به زمین می باشد. برای درمان پوکی استخوان از یک یا چند داروی ضد پوکی استخوان استفاده می شود. داروهای ضد پوکی استخوان سرعت از دست رفتن استخوان را کاهش می دهند و یا باعث ساخته شدن استخوان می گردند و بدین ترتیب با افزایش تراکم استخوان ، خطر شکستگی استخوان را کاهش می دهند. علاوه برمصرف داروهای ضدپوکی استخوان ، مصرف مقادیر توصیه شده کلسیم و ویتامین د نیز ضروری است. ورزش و فعالیت و رعایت اصول روش زندگی سالم هم در درمان پوکی استخوان اهمیت دارند.
در مورد پوکی استخوان ثانویه به علل دیگر، بهترین راه درمان ، تشخیص و برطرف کردن آن علت می باشد. بطور مثال اگر داروئی مصرف می شود که بر تراکم استخوان اثر دارد، پزشک معالج ممکن است مقدار دارو را کم کرده و یا آن را قطع کرده و داروی دیگری تجویز کند. اگر بعلت یک بیماری مانند آرتریت روماتوئید یا لوپوس، احتیاج به مصرف طولانی مدت داروهای کورتونی باشد، از بعضی داروهائی که برای پیشگیری از پوکی استخوان هم مناسبند استفاده می شود. در این موارد نیز فعال بودن تاحد امکان ، تغذیه مناسب ، مصرف کافی کلسیم و ویتامین ها ، اجتناب از سیگار کشیدن و عدم مصرف زیاد مشروبات الکلی اهمیت دارند.
تشدید ابتلا به پوکی استخوان در اردبیل نسبت به سایر استانها
عضو انجمن داروسازان اردبیل گفت: تغذیه نامناسب و استفاده خودسرانه از برخی داروها به همراه روزهای آفتابی کمتر در اردبیل ساکنان این شهر را با بیماری پوکی استخوان مواجه کرده است.
سیدشیوا اسبقیان اظهار کرد: کمبود ویتامین C و D به دلیل تغذیه نامناسب و عدم استفاده از نور آفتاب به بیماری پوکی استخوان دامن می‌زند و در اردبیل نسبت به سایر استانها آمار مبتلایان به این بیماری زیاد است و باید با راهکارهای پیشگیرانه درصدد کاهش آثار و تبعات این بیماری بود.
عضو انجمن داروسازان اردبیل با یادآوری اینکه با ورزش مستمر می‌توان در کاهش آثار و تبعات این بیماری گام‌های اساسی و جدی برداشت، افزود: با استفاده از نور آفتاب ویتامین B3 جذب بدن شده که اگر این کار به صورت طبیعی انجام نشود ممکن است زمینه استفاده از راه‌های تزریقی، خوردن قرص و کپسول‌ها فراهم آید.
اسبقیان تصریح کرد: هموطنان باید در استفاده از مواد غذایی حاوی کلسیم و با انجام ورزش روزانه و آفتاب‌گیری در مکان‌های متعدد سعی کنند تا از شیوع و بروز این بیماری جلوگیری کنند و اگر دارویی نیز از لیست خارج شود قطعا در راستای کنترل استفاده مازاد و بیش از حد از داروهای مخرب در این زمینه است.
وی با اشاره به اینکه اخیرا شنیدیم که داروی OTC نیز از لیست پوشش بیمه‌ای خارج شده است افزود: البته سیاست وزارت بهداشت و معاونت غذا و دارو بر این است تا از فروش و ارائه بیش از حد داروهای مسکن و غیرضروری جلوگیری شده تا فردی به خود اجازه ندهد تا با یک دفترچه بیمه‌ای ده‌ها جعبه و یا بسته قرص، کپسول و یا داروهای غیرضرور را دریافت کرده و امکان استفاده‌های حاشیه‌ای برای خود و دیگران به وجود آورد.
عضو انجمن داروسازان اردبیل به هموطنان توصیه کرد: به جای استفاده از داروهای متعدد در درمان و کاهش عوارض این بیماری در وهله اول به تغذیه و سپس به ورزش مستمر و آفتاب‌گیری در طبیعت توجه کرده و امکان بهره‌گیری از شرایط طبیعی را در کنترل بیماری پوکی استخوان مورد توجه قرار دهند.
اسبقیان به عوارض استفاده بیش از حد از داروها نیز اشاره و خاطر نشان کرد: از آنجایی که داروهای استفاده شده ابتدا در کبد رسوب‌گذاری کرده و این اندام حساس بدن را مورد تهدید قرار می‌دهد پیشنهاد می‌کنیم مردم از استفاده نابجا و خودسرانه از داروهای غیرمتعارف پرهیز کنند.
جوش‌شیرین مصرفی در نان عامل تشدید بیماری
رئیس دانشگاه علوم پزشکی استان اظهار کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد در کشور ۴۷ درصد زنان بالای ۵۰ سال تراکم استخوان مناسب ندارند و کمبود ویتامین D و کلسیم این بیماری را تشدید می‌کند.
اخوان اکبری افزود: نه تنها مصرف سرانه شیر در کشور به مراتب پایین‌تر از کشورهای توسعه یافته است، بلکه نان مصرفی به دلیل افزودن جوش‌شیرین مانع جذب ویتامین D و کلسیم می‌شود.
وی گفت: در سال‌های اخیر با افزودن جوش‌شیرین در نان به جد برخورد شده و در خود استان اردبیل استفاده از جوش‌شیرین در ۹۹ درصد نانوایی‌ها برچیده شده است.
وی افزود: در صورتی که مصرف جوش‌شیرین در نانوایی محرز شود، واحد مربوطه بلافاصله پلمپ خواهد شد که بی‌شک برخورد با افزودن جوش‌شیرین می‌تواند در مقابله با پوکی استخوان مؤثر باشد.
