تغییر نگرش به فرزندآوری مهم‌ترین علت کاهش نرخ باروری است

با وجود این‌که برخی از کارشناسان، کاهش باروری را یکی از دلایل کوچک شدن بعد خانوار می‌دانند اما برخی نیز معتقدند این مسأله تأثیر چندانی بر کاهش بعد خانوار نداشته است.

براساس آخرین سرشماری نفوس مسکن که در سال 95 انجام گرفت، کل جمعیت کشور ٧٩ میلیون و ٩٢٦ هزار و ٢٧٠ نفر برآورد شد که این رقم نسبت به سال ١٣٩٠ نزدیک به ٤ میلیون و ٧٧٦ هزار نفر افزایش را نشان می‌دهد. همچنین تعداد خانوار ایرانی در سال ١٣٩٥ به ٢٤ میلیون و ١٩٦ هزار و ٣٥ رسیده است که نسبت به سال ١٣٩٠، ٣ میلیون نفر افزایش یافته است. طبق اطلاعات آخرین سرشماری تعداد خانوار شهری در سال ١٣٩٥ معادل ١٨ میلیون و ١٢٥ هزار خانوار بوده که نسبت به سال ١٣٩٠ به اندازه دو میلیون و ٦٩٨ هزار و ٦٤٠ خانوار افزایش یافته است. 

کاهش بعد خانوار
بعد خانوار در سال ۱۳۹۰ معادل ۳.۵ درصد بود که با کاهش ۰.۲- درصدی در سال ۱۳۹۵ به ۳.۱۸ رسید. بعد خانوار شهری نیز در سال ۱۳۹۰، ۳.۵ درصد بوده که با ۰.۲- درصدی در سال ۱۳۹۵ به ۳.۳ درصد رسیده است. بعد خانوار روستایی در سال ۱۳۹۰، ۳.۷ درصد بود که با تغییراتی معادل ۰.۳ درصد به ۳.۴ درصد رسیده است. 

بیشترین فراوانی به خانوارهای دارای 3 نفر جمعیت اختصاص دارد
براساس سرشماری سال 95، خانواده‌های دارای 3 نفر جمعیت در کشور با 28.5 درصد بیشترین درصد فراوانی را دارند این در حالی است که این خانواده‌ها در سال 85 با 22.9 درصد پس از خانواده‌های 5 نفره با 32.2 درصد و خانواده‌های 4 نفره با 24.4 درصد در رده سوم قرار داشتند. براساس سرشماری اخیر، پس از خانواده‌های 3 نفره، خانواده‌های 4 نفره و 2 نفره در صدر قرار دارند. اما درصد خانواده‌های 5 نفره به بالا در سال‌های اخیر کاهش محسوسی داشته؛ به‌گونه‌ای که از 32.2 در سال 85 به بیشتر از نصف این درصد یعنی 14.7 درصد کاهش پیدا کرده است. 
 

تجردزیستی یا خانواده‌های تک‌نفره نیز در کشور ما رشد محسوسی داشته است؛ به‌طوری که در حال حاضر 8.5 درصد از خانواده‌های کشور را خانواده‌های تک‌‌نفره تشکیل می‌دهند؛ درحالی که در سال 85 این رقم، 5.2 درصد بوده است.

نقش مهاجرت در کاهش بعد خانوار
دلایل متعددی برای کاهش بعد خانوار و متعاقب آن کاهش جمعیت، توسط صاحب‌نظران مطرح می‌شود. شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس و عضو هیأت علمی مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه یکی از دلایل کاهش بعد خانوار را افزایش خانوارهای تک‌زیست و مهاجرت می‌داند و می‌گوید: همواره مهاجرت خزنده‌ای از روستاها به شهرها داریم. این قابل انتظار است که بعد خانوار کاهش یابد زیرا فردی که از روستا مهاجر می‌آید، اگر در روستا خانواده پدری 5 نفر باشند، آن‌ها تبدیل به چهار نفر می‌شوند و خودش که به شهر می‌آید و به تنهایی یا همراه با دوستش زندگی می‌کند، تبدیل به خانوار تک‌نفره یا دونفره می‌شود. کاهش بعد خانوار به علت مهاجرت در نقاط شهری و روستایی وجود دارد که عامل آن در نقاط روستایی می‌تواند مهاجرت باشد. 

تغییر نگرش به فرزندآوری مهم‌ترین علت کاهش نرخ باروری است
سمیرا میرحسینی، جامعه‌شناس نیز تغییر نگرش به فرزندآوری را مهم‌ترین علت کاهش باروری و کوچک‌شدن بعد خانوار در دهه‌های اخیر می‌داند. او در این خصوص می‌گوید: عده‌ای معتقدند که هزینه‌های بالای فرزندآوری و مشکلات اقتصادی باعث کاهش باروری شده، اما نتایج مطالعات نشان می‌دهد خانواده‌هایی که از نظر اقتصادی در دهک‌های بالا قرار دارند، باروری پایین‌تری نسبت به دهک‌های دیگر دارند. در نتیجه، مشکلات اقتصادی نمی‌تواند علت اصلی باشد و همچنین تشویق‌های اقتصادی نمی‌تواند به افزایش باروری بینجامد، بلکه این تغییر نگرش‌ها و نگاه مردم به فرزندآوری است که کاهش باروری را به‌وجود آورده است. ازدواج در سنین بالا، اولویت داشتن تحصیلات و پیداکردن شغل مناسب و درآمدزا اولویت بسیاری از جوانان است که این امر باعث شده تشکیل خانواده و به‌دنبال آن فرزندآوری به تعویق بیفتد، در نتیجه تاکید اصلی باید بر تغییر نگرش‌ها باشد. 

کاهش شبکه‌های حمایتی و افزایش تک‌فرزندی
لیلا رازقیان جهرمی، متخصص اعصاب و روان در این باره می‌گوید: انسان به‌طور طبیعی تمایل دارد ژن‌های خود را به نسل بعد منتقل کند. انسان درگذشته برای دست یافتن به این تمایل مجبور به داشتن تعداد زیادی فرزند بود؛ چراکه خیلی از آن‌ها در اثر بیماری از بین می‌رفتند، اما امروز با پیشرفت بهداشت و درمان مرگ و میر نوزادان کاهش یافته است. از سوی دیگر، درگذر به سمت نوگرایی تأمین هزینه‌های فرزندان نسبت به گذشته دشوار شده است. همچنین، با افزایش توقعات بشر در دنیای امروز برخی از زوج‌ها ترجیح می‌دهند امکانات زندگی خود را به جای تقسیم با چند فرزند با یک فرزند تقسیم کنند. علاوه بر این موضوع، شیوع اختلالات روان‌شناختی مانند افسردگی، اضطراب و صفات شخصیتی مانند درون‌گرایی نیز تمایل زوج‌ها به داشتن فرزند را کاهش می‌دهد. درجامعه مدرن امروزی به دلیل کاهش شبکه‌های حمایتی (شامل خانواده، دوستان و همسایگان که نقش آنها در کمک رسانی به خانواده‌ها کمرنگ‌تر از گذشته شده است) تک‌فرزندی افزایش یافته و برای بسیاری از والدین اهمیت داشتن خواهر و برادر در زندگی فرزندشان به صورت علامت سؤال درآمده است. 

کوچک‌شدن بعد خانوار به دلیل تشکیل خانواده‌های جدید است
با وجود این‌که برخی از کارشناسان، کاهش باروری را یکی از دلایل کوچک‌شدن بعد خانوار می‌دانند اما برخی نیز معتقدند این مسأله تأثیر چندانی بر کاهش بعد خانوار نداشته است. برای مثال، نتایج مطالعه دکتر علیار احمدی، استاد جمعیت‌شناسی که بخشی از نتایج آن در هفتمین همایش ملی انجمن جمعیت‌شناسی ایران ارائه شد، بیان‌گر این است که کاهش باروری تأثیر اندکی بر کاهش بعد خانوار در کشور ما داشته است. این مطالعه که با تجزیه داده‌های سرشماری 1390، بررسی جمعیتی سلامتی 1379 و سرشماری 1385 انجام گرفته است، نشان می‌دهد که تغییرات باروری در دهه 1380 تأثیر زیادی روی بعد خانوار نداشته است. اگر ایران میزان رشدی که در دوره 1375 تا 1385 داشته است را در طول دوره 1385 تا 1390 حفظ می‌کرد، باز هم بعد خانوار نمی‌توانست بیشتر از 3.58 باشد. 

براساس اطلاعات این پژوهش، خانوارهای دو نفره زن و شوهری از 11.5 درصد در سال 1380 به 18.4 درصد در سال 1390 رسیده است که افزایش 59 درصدی را نشان می‌دهد. اکثریت این خانواده‌ها، زوج‌های جوانی هستند که به تازگی تشکیل خانواده داده‌اند و تعداد کمتری از این خانواده‌های زن و شوهری خانواده‌هایی هستند که فرزندان آن‌ها به‌واسطه تشکیل خانواده از آن‌ها جدا شده‌اند و خانواده دو نفری را تشکیل داده‌اند. 

براین اساس، بیشترین رشدی که در دهه 1380 وجود داشته مربوط به خانواده‌های زن و شوهری به همراه یک فرزند است. این خانواده‌ها از 15.7 درصد در سال 1380 به 27.2 درصد خانوارها در سال 1390 رسیده است که 73 درصد رشد را در دوره 10 ساله نشان می‌دهد. این گروه اکثراً جوان‌هایی هستند که در اوایل دوران زندگی خود هستند و به صورت نرمال دارای یک فرزند هستند. 

براساس سرشماری سال 90 خانوارهای 4 نفره یعنی خانواده‌های زن و شوهری به همراه 2 فرزند نیز از 18 درصد به 26 درصد رسیده‌اند که این نیز نشانه خوبی از وضعیت خانواده‌ها در ایران است. خانواده‌های 5 نفره یعنی خانواده‌های زن و شوهری که 3 فرزند دارند از 15 درصد به 12 درصد رسیده است که کاهش اندکی را نشان می‌دهد. اما تغییر عمده در خانواده‌های 6 نفره و بیشتر رخ داده است. نسبت این خانواده‌ها در اوایل دهه 1380 بیش از 34 درصد بوده است که به 9.4 درصد رسیده است. بنابراین نتایج مطالعه نشان می‌دهد کاهش بعد خانواری که تجربه شده است ناشی از ازدواج و تشکیل خانواده فرزندان خانواده‌های پرجمعیت است.