جزئیات 17 مخاطره آتش در «بازار تهران»، از پتانسیل این محدوده 110 هکتاری برای بروز فاجعه شدیدتر از «پلاسکو» حکایت دارد. نتایج تحقیقات تازه یک نهاد پژوهشی از «بحران حریق» در زیرپوست بازار تهران، ضمن تخمین احتمال آتش‌سوزی با منشا پنج گانه مشخص می‌کند مدیریت شهری تهران با 20 تاکتیک فوری و تجربه‌شده توسط شهرداری‌های جهان می‌تواند از حریق در بازار پیشگیری کند. روز گذشته رئیس‌جمهوری، با صدور فرمان «تشکیل هیات ویژه گزارش ملی بررسی حادثه ساختمان پلاسکو» مقرر کرد نتایج بررسی حداکثر تا دو ماه آینده اعلام عمومی شود.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران در قالب پژوهشی به شناسایی عوامل بحران‌زا در محدوده بازار بزرگ تهران پرداخته است. این پژوهش اگرچه در ماه‌های قبل از بروز حادثه پلاسکو (مهرماه) انجام شده است اما به دلیل تازه بودن تحقیقات از یکسو و بروز فاجعه پلاسکو از سوی دیگر می‌تواند به‌عنوان نسخه فوری برای ایمن‌سازی بازار بزرگ تهران مورد توجه مدیریت شهری پایتخت قرار گیرد. به گزارش «دنیای اقتصاد» بازار قدیم تهران به‌عنوان کانون اصلی فعالیت‌های تجاری و کسب‌و‌کارهای اقتصادی در پایتخت محسوب می‌شود که سه خصلت کلیدی این مجموعه قدیمی کار و فعالیت در پایتخت سبب شده تا خطری چند برابر بزرگ‌تر از حریق پلاسکو در زیرپوست بازار بزرگ تهران پنهان باشد. مطابق با محتوای گزارش مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران، بازار بزرگ تهران که در فرسوده‌ترین منطقه تهران قرار دارد دارای سه شاخصه «فرسودگی مفرط» «تراکم شدید جمعیت مراجعه‌کننده و فعال» و همچنین «بورس فعالیت‌های حاوی پتانسیل کافی برای حریق» است. مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران ضمن دسته‌بندی مخاطرات مختلف که می‌تواند آتش‌سوزی گسترده، پرخسارت و با تلفات بالای انسانی رقم بزند؛ 20 اقدام و راهکار فوری برای ایمن‌سازی کانون کار و فعالیت مستقر در تهران قدیم (هسته فرسوده تهران) را به مدیریت شهری پایتخت پیشنهاد داده است. این راهکارها به‌عنوان مدل در حال اجرا برای دست‌کم دو بازار قدیمی شهرهای کشور که دارای مقیاس کوچک‌تر از بازار تهران هستند و همچنین پنج بازار بزرگ جهان تجربه شده است.
این مرکز برای استفاده از مدل‌های موفق پیشگیری و ایمن‌سازی بازارهای تجاری در مقابل آتش‌سوزی، بازارهایی را انتخاب کرده که شرایط و مختصات آنها به نوعی شبیه سه شاخصه کلیدی تهران است. به عبارت دیگر وضعیت فرسودگی مفرط، تراکم جمعیت و فعالیت‌های مستعد آتش‌سوزی در این بازارها نیز وجود داشته است. نکته قابل توجه تحقیقات مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران نوع مسوولیت شهرداری‌ها، چه در شهرهای ایران و چه در شهرهای محل استقرار بازارهای بزرگ در دنیا است. مطالعات این پژوهش نشان می‌دهد که مدیریت شهری مسوولیت دارد برای کاهش ریسک و مخاطرات ناشی از حوادث آتش‌سوزی و همچنین سایر حوادث غیرمترقبه از جمله زلزله نسبت به پیشگیری از حریق در گام اول و اطفای حریق در گام دوم با اولویت ساختمان‌ها و مراکز تجاری اقداماتی را در سه قالب تشویقی، فرهنگ‌سازی و ایمن‌سازی انجام دهد.
این گزارش نشان می‌دهد: بحران حوادث آتش‌سوزی در مراکز تجاری و بازارها فقط مختص شهر تهران و حتی ایران نیست بلکه چالش مشترک همه بازارهای قدیمی و بزرگ دنیا است و این هشدار را می‌دهد که حریق و آتش‌سوزی منشأ بیشترین حوادث غیرمترقبه چه در ایران و چه در جهان طی سنوات گذشته بوده که منجر به تحمیل خسارت سنگین به اموال و سرمایه شهر و کسبه این بازارها شده است.بررسی‌های مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران مجموعه مخاطرات بازار تهران را به دو دسته تقسیم می‌کند. دسته نخست مخاطرات از حیث ساختار کالبدی و اقتصادی هستند که خطر آتش‌سوزی را به بالاترین سطح ممکن می‌رسانند. این مخاطرات شامل 10ویژگی بحران‌ساز برای بازار بزرگ تهران هستند. دسته دوم مخاطرات از حیث نوع فعالیت مستقر در بازار هستند که در قالب 7 خطر دسته‌بندی شده‌اند. دسته نخست مخاطرات از 10 ویژگی بحران‌ساز بازار بزرگ پایتخت منشأ می‌گیرد مبنی بر اینکه بازار تهران مساحتی بالغ بر 110 هکتار دارد که 2/ 0 درصد از مساحت شهر تهران را شامل می‌شود. این بازار پیچیده‌ترین کانون فعالیت‌های تجاری در پهنه کار و فعالیت شهری یعنی منطقه 12 است.
در این بازار 52 درصد عمده‌فروشی‌ها، 5 درصد خرده‌فروشی‌ها و 7 درصد کارگاه‌های تولیدی شهر تهران مستقر شده‌اند. همین موضوع سبب شده تا ویژگی چهارم بازار بزرگ تهران شکل بگیرد. در حال حاضر این بازار بزرگ‌ترین کانون جذب جمعیت روزانه شهر تهران است. به این معنی که روزانه حداقل حدود 5/ 1 میلیون نفر از جمعیت ساکن شهر و حریم تهران به این مرکز رفت و آمد می‌کنند. پنجمین و ششمین ویژگی بازار بزرگ تهران، تجمع بیشترین تراکم جمعیت شاغل در مقایسه با سایر مراکز کار و فعالیت شهری و استقرار یک چهارم شاغلان منطقه 12 که به‌عنوان فرسوده‌ترین و پرحجم‌ترین محدوده کار و فعالیت محسوب می‌شود، برمی‌گردد.از سوی دیگر بررسی‌های مرکز مطالعات شهرداری تهران نشان می‌دهد بازار بزرگ به فرسودگی مفرط دچار است. به این معنی که 72 درصد بناها بیش از 30 سال و 48 درصد بناها بیش از 50 سال عمر دارند. هشتمین ویژگی کالبدی بازار تهران فرسودگی تاسیسات شهری است.
در عین حال ویژگی دیگر بازار تهران فقر فضاهای روباز در محدوده 110 هکتاری بازار تهران است. این ویژگی سبب می‌شود که در صورت وقوع آتش‌سوزی امکان مهار و جلوگیری از سرایت آن به سایر محدوده‌های بازار کاهش پیدا کند. نهایتا نفوذناپذیری معابر، فشردگی بافت و ریزدانگی مغازه‌ها دهمین ویژگی بحران‌زای بازار تهران است که در صورت بروز بحران درصد موفقیت در مهار آن را کاهش می‌دهد.علاوه بر ویژگی‌های کالبدی و اقتصادی بازار بزرگ تهران که در 10 دسته تقسیم‌بندی شدند، مطالعات این مرکز نشان می‌دهد 7 نوع مخاطره دیگر از حیث نوع فعالیت مستقر در بازار بزرگ تهران، آن را تهدید می‌کند.این مخاطرات شامل تبدیل واحدهای مسکونی به انبار و کارگاه، محل تجمع بالاترین سرقفلی، متحول نشدن کالبد ساختار بازار متناسب با الزامات فعالیت امروز و عدم مشارکت کسبه در عمران و مقاوم‌سازی مجموعه است. بالا بودن تعداد سرقفلی‌ها و مالک نبودن بخش زیادی از کسبه سبب شده است که ایمن‌سازی در اولویت کاری آنها قرار نگیرد. همچنین بی‌اطلاعی بازاریان از خطرات فعالیت‌های پرریسک، بی‌توجهی به موضوعات آموزشی و توصیه‌های مرتبط با ایمنی و وضعیت مالکیت که به تبع آن به ضعف انگیزه برای اصلاحات محیطی، پیشگیری و ایمن‌سازی منجر شده است سه نوع مخاطره آخر هستند که از حیث نوع فعالیت مستقر در این محدوده، بازار را تهدید می‌کند.
تجربه «ایمن‌سازی» در ایران و دنیا
برای ایمن‌سازی و مهار هر دو دسته این مخاطرات در سایر شهرهای کشور و دنیا، تجربه‌های مختلفی در سه قالب تشویقی، فرهنگ‌سازی و ایمن‌سازی وجود دارد.نکته جالبی که از بررسی تجربه‌های موفق این بازارهای جهان در زمینه ایمن‌سازی به دست می‌آید، این است که این تصور که ایمن‌سازی ساختمان‌های پرخطر با اقدامات داوطلبانه و اختیاری انجام می‌شود نادرست است و می‌تواند باعث انحراف ماموریت‌ها در حوزه پیشگیری از حریق شود و دولت‌های محلی راسا باید از طریق تدوین ضوابط و مقررات به این حوزه ورود کنند. به‌عنوان مثال در شهرهای کشور تجربه ایمن‌سازی بازار اصفهان قابل توجه است. در این بازار چالش تبدیل خانه‌ها به انبار کالاهای قابل اشتعال و حجیم وجود داشته است که از مسیر هوشمندسازی سیستم اعلام و اطفای حریق، اتصال به ستاد فرماندهی، تجهیز بازار به سیستم‌های اتوماتیک آب‌پاش ذره‌ای به ایمن‌سازی در گام اول اقدام شده است. در میان این اقدامات آنچه مورد توجه است همکاری شهرداری با اتحادیه‌های صنفی برای کنترل ایمنی و معاینه فنی مغازه‌ها از طریق منوط کردن «صدور یا تمدید پروانه کسب» به «داشتن شناسنامه ایمنی» برای کارهای تجاری، تولیدی کارگاهی و مشاغل پرخطر است. این مسیر که در سال‌های گذشته در بازار شهر اصفهان اجرایی شده دقیقا همان تکلیفی است که طبق اساسنامه سازمان آتش‌نشانی شهر تهران مصوب سال 90 برای ایمن‌سازی واحدهای تجاری شهر بر آن تاکید شده است.
اما علاوه بر اصفهان، بازار بزرگ پنج شهر دنیا شامل استانبول، منطقه تجاری مرکز ملبورن، مرکزی تجاری دارالسلام تانزانیا، بزرگ‌ترین مرکز تجاری هنگ‌کنگ و بازار حلبیه در دمشق که شاخصه‌های مشابهی همچون بازار بزرگ تهران به لحاظ پتانسیل آتش‌سوزی دارند اقدامات موثر و مفیدی در راستای ایمن‌سازی انجام داده‌اند. فصل مشترک اقدامات پیشگیرانه در برابر آتش‌سوزی در این بازارها، مدیریت عالیه شهرداری‌ها (دولت‌های محلی) بوده است. این مدیریت عالیه به گونه‌ای اعمال شده که شهرداری در نقش فرمانده عملیات پیشگیری از حوادث ناشی از حریق توانسته به خوبی مشارکت بازاریان را برای سرمایه‌گذاری در حوزه ایمنی در برابر آتش‌سوزی و سایر حوادث غیرمترقبه جلب کند. به‌عنوان مثال شهرداری برای بازار استانبول که مساحتی بالغ بر 31 هکتار، 3 هزار مغازه و 400 هزار مراجعه روزانه دارد، توانسته با مشارکت کسبه، بازار را بازسازی و نوسازی کند و به توسعه و ایمن‌سازی سیستم برق‌رسانی به مغازه‌ها کمک کند. (جرقه ناشی از اتصالات الکتریکی یکی از عوامل اصلی بروز آتش‌سوزی در بازارها به حساب می‌آید.)
در بازار تانزانیا نیز دولت محلی از ابزار تنبیهی برای ایمن‌سازی مغازه‌ها شامل «تعیین مهلت کوتاه‌مدت» و «پلمب مغازه‌ها» استفاده کرده است. تجربه مقاوم‌سازی بازار هنگ‌کنگ نیز قابل توجه است. دولت محلی شهر هنگ‌کنگ در اواخر دهه 90 تلاش کرد از طریق فعالیت‌های داوطلبانه مالکان، سطح ایمنی مغازه‌ها را افزایش دهد اما به دلیل مشارکت حداقلی مالکان و ناکامی عملی شهرداری در واگذاری اختیار ایمنی به بازار در نهایت شهرداری دست به اصلاحات در نظام ایمنی، مدیریت بحران و آتش‌نشانان زد. طوری که در حال حاضر با اجرای طرح «بازرسی ایمنی ساختمان‌های پرخطر» از طریق اعمال مشوق‌های مالی، انگیزه لازم برای ایمن‌سازی این بناها را ایجاد کرده و موفق شده است.
شناسایی فعالیت‌های «بحران‌ساز» بازار تهران
بررسی‌های مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران نشان می‌دهد: در حال حاضر از مجموع 60 نوع فعالیت مختلف تجاری، تولیدی و کارگاهی در بازار تهران، 20 نوع فعالیت تهدیدآمیز و بحران‌ساز به لحاظ استعداد بروز آتش‌سوزی وجود دارد. این فعالیت‌ها شامل عمده‌فروشی، خرده‌فروشی و فعالیت‌های تولیدی می‌شود که عبارت از عمده‌فروشی پوشاک،عمده‌فروشی کتاب، لوازم التحریر، لوازم کفاشی، قالی، وسایل خانگی، نخ و کاموا، پارچه، کفش، چرم، کاغذ، مقوا و کارتن، چوب، نایلون و پلاستیک، تعمیر چرخ‌های دوزندگی، دخانیات، اسباب‌بازی، کشبافی و تریکو‌بافی، جوراب‌بافی و منسوجات هستند.
این فعالیت‌ها از پتانسیل کافی برای گسترده‌شدن آتش‌سوزی بعد از بروز حریق جزئی و اولیه برخوردار هستند. طبق آنچه در تحقیقات مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران به آن اشاره شده است این 20 فعالیت نیازمند توجه ویژه و اولویت اقدام برای پیشگیری و ایمنی در برابر حریق هستند، چراکه بازار تهران دو دسته فعالیت اصلی و پشتیبان دارد که هرگونه بحران احتمالی در محل استقرار فعالیت‌های اصلی از جمله این 20 فعالیت می‌تواند ابعاد بحران را به فعالیت‌های پشتیبان هم تسری دهد. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد اگر نسبت به رفع خطر و کاهش ریسک آتش‌سوزی دست‌کم در محل استقرار 20 فعالیت پرخطر موجود در بازار بزرگ تهران اقدام فوری صورت نگیرد فاجعه‌ای با ابعاد «فراپلاسکو» دربازار تهران رخ خواهد داد به این معنی که اگر به واسطه این عوامل حادثه آتش‌سوزی در بازار تهران رخ دهد ابعاد خسارات مالی و جانی آن چندین برابر حادثه پلاسکو خواهد بود.
گزارش مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران حاکی از آن است که هر نوع آتش‌سوزی در بازار می‌تواند به یکی از پنج شکل ممکن قابل پیش‌بینی باشد. این گزارش با تکیه بر مستندات سازمان آتش‌نشانی و مدیریت بحران که در قالب گزارش‌هایی طی سال‌های 90 تا 92 از وقایع آتش‌سوزی در بازار تهران تهیه کرده‌اند، احتمال بروز آتش‌سوزی بر حسب یکی از پنج شکل محتمل را محاسبه کرده است. بیشترین احتمال آتش‌سوزی در بازار تهران مربوط به «خطای کسبه» ناشی از بی‌توجهی، عدم آموزش کافی و نبود ایمنی اولیه است که در این حالت احتمال بروز آتش‌سوزی 42 درصد تخمین زده شده است. به گفته کارشناسان بعد از این عامل برق بیشترین احتمال را به خود اختصاص داده که می‌تواند تا 22 درصد منجربه بروز آتش‌سوزی در محدوده بازار تهران شود. در عین حال تجهیزات موجود در بازار تهران، انفجار و نشت گاز و مشتقات نفتی و خرابکاری هر کدام احتمال بروز آتش‌سوزی از این عوامل را به ترتیب 11 درصد، 10 درصد و 2 درصد تخمین زده‌اند. به گزارش «دنیای اقتصاد» طی سال‌های 90 تا 92هر کدام از حوادث جزئی که در مقیاس کمتر از پلاسکو در بخش‌هایی از بازار اتفاق افتاده خسارت‌های مالی قابل توجه (هر کدام بیش از 500 میلیون تومان) داشته است و اگر آتش‌سوزی گسترده اتفاق افتد به مراتب ابعاد خسارات مالی و جانی آن بسیار بیشتر خواهد بود.
بزرگ‌ترین تهدید با بیشترین احتمال
ارزیابی انجام شده از سوی مرکز مطالعات وبرنامه‌ریزی شهر تهران از تهدیدات بازار تهران براساس مستندات آمار ارائه شده نشان می‌دهد: در حال حاضر سه تهدید شبکه برق، خطای انسانی و فعالیت‌های عمرانی بالاترین احتمال وقوع بحران در بازار تهران هستند. در این میان اگرچه خطراتی همچون نشت گاز و خرابی تجهیزات تهدید بزرگی هستند، اما احتمال وقوع آنها به مراتب کمتر از سه تهدید اولی است.
20 راهکار فوری «ایمن‌سازی»
طبق پژوهش‌های انجام شده از سوی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، مدیریت شهری پایتخت باید 20 راهکار برای پیشگیری از حریق را به فوریت انجام دهد. اما قبل از اقدام نسبت به انجام این راهکارها باید نسبت به شناسایی مناطق متروکه بازار که به انبار و تولیدی‌های غیرمجاز تبدیل شده‌اند، اقدام کنند که ریسک آتش‌سوزی تا حد قابل توجهی کاهش پیدا کند. این راهکارها اقداماتی مشتمل بر سربازکردن فضای روبسته، ایجاد مسیرهای مستقیم و اضطراری برای استفاده نیروهای امدادی، تشکیل کمیته نظارت بر ایمنی بازار، یکپارچه‌سازی مدیریت بازار با عاملیت شهرداری منطقه، اعتمادسازی میان بازاریان و مدیریت شهری می‌شود. همچنین بازرسی نظام مند از وضعیت بازار، آگاه‌سازی کسبه، ارائه مشوق برای ترغیب بازاریان، تعدیل شدت استفاده از شبکه برق بازار، ترغیب اصناف و کسبه به اختصاص بودجه سالانه برای به‌روزرسانی تجهیزات ایمنی و نوسازی شبکه و زیرساخت‌های موجود بازار از دیگر اقدامات مهمی است که برای ایمن‌سازی فوری بازار پیشنهاد شده است.
از دیگر راهکارهای فوری برای ایمن‌سازی بازار استفاده از مسیرهای تجربه شده در ایمن‌سازی سایر بازار است. هوشمندسازی اعلام حریق، اتصال به ستاد فرماندهی، هوشمندسازی اطفای حریق، سیستم‌های اتوماتیک آب‌پاش ذره‌ای، موتورسوارهای آتش‌نشان و همکاری شهرداری با اتحادیه‌های صنفی برای کنترل ایمنی و معاینه فنی مغازه‌ها از طریق منوط کردن «صدور یا تمدیدپروانه کسب» به داشتن شناسنامه ایمنی است. چهار راهکار فوری دیگر برای ایمن‌سازی بازار تهران نیز بازسازی و نوسازی بازار با شرکت کسبه، تقویت سیستم تامین آب پرفشار برای تجهیز آتش‌نشانی، توسعه سیستم برق‌رسانی و تخصیص مبدل‌های الکتریکی به منظور کاهش خطر حریق و تعیین مهلت کوتاه‌مدت و نهایتا پلمب واحدهایی است که در این مسیر حرکت نکرده‌اند.
