گفته می شود که شعر، دیوان عرب است؛ یعنی انعکاس دهنده رفتارهای اجتماعی جامعه عرب است. اعراب علاقه و اهتمام بسیاری بر سرودن شعر داشتند. به طوری که می توان در اشعار آن ها تمام جزییات و حوادث زندگی شاعر از روحیات شخصی تا حوادثی که برای افراد قبیله و جامعه پیرامون خود رخ می داد را یافت. در این نوشتار ما به بررسی پوشش زنان نه در کتب تاریخی بلکه در اشعاری که شعرای آن زمان با توجه به فرهنگ غالب می سرودند و زبان به زبان جاری می شد می پردازیم.
دکتر حیدر شیرازی، دکترای زبان و ادبیات عرب که تاکنون مقالاتی در زمینه ادبیات اهل بیت(ع) و ادبیات عصر جاهلی از ایشان منتشر شده است؛ در این مورد بیان می دارد: در رابطه با حجاب و بوشش در اشعار جاهلیت باید دانست که:
◄اولا به همان اندازه که در دوره جاهلیت بی حجابی و برهنگی بوده، به همان اندازه هم حجاب و پوشش وجود داشته است، و این در ادبیات منظوم دوره جاهلی به وضوح قابل مشاهده و قابل اثبات است.
◄ثانیاً حجاب در دوره جاهلیت بیشتر یک امر فطری و یا عرفی بوده و نه اعتقادی که ریشه در اعتقادات عمیق دینی داشته باشد. به همین علت هم در شرایط خاص بر اساس عرف جامعه، حجاب را کنار می گذاشتند و در این راستا هم احساس گناه و عذاب وجدان نمی کردند.
◄ثالثاً این که آیات قران کریم درخصوص دستور به پوشش و عفاف بیشتر جنبه تعدیل کننده، اصلاح کننده یا تکمیل کننده است. با استشهاد به آیات عفاف و حجاب، ما نمی توانیم این نتیجه کلی و قطعی را بگیریم که در دوره جاهلیت اصلاً عفاف و حجابی وجود نداشته، همانطور که مثلا وقتی آیات مربوط به کشتن و زنده به گور کردن دختران نازل می شود، نمی توان نتیجه قطعی گرفت که همه قبایل این کار شنیع را انجام می دادند.
عوامل بی حجابی زنان در اشعار دوران جاهلیت
زنان به روایت اشعار جاهلیت به طور معمول و در بیشتر قبایل دارای پوشش مناسب بوده اند. اما این پوشش بنا بر دلایلی و در زمان های خاص دستخوش تغییر می شد. عوامل بی حجابی زن در دوره جاهلیت را با استنباط از اشعار آن دوران می توان در چند عامل خلاصه کرد:
گاهی دلیل بی حجابی در جاهلیت، خودنمایی زن نبوده؛ بلکه علت اصلی آن عرف قبیله بوده که اعتقادی به لزوم پوشش زن نداشته است، چون از همسایگان و قبیله توقعی جز عفاف و پاکدامنی نداشتند. لذا نیازی به حجاب و پرده پوشی نمی دیدند و زنان جهت پیروی از عرف قبیله بی حجاب بودند و حتی ورودی منازل بدون در یا پرده بود.
در منابع روایی از «عایشه» اخباری نقل می شود که نشان می دهد برخی زن ها صرفاً جهت تبعیت از عرف قبیله حجاب را رعایت نمی کردند و زمانی که آیات «سوره نور» نازل شد زنان انصار و مهاجر آمدند و در واقع از پارچه ها و لباس هایشان خمار درست کردند و سر و گریبان خود را با آن پوشاندند. البته با وجود بی حجابی هرگز رضایتی به چشم چرانی و هوسرانی مردان نبود. زنان جاهلی با مردان به گفتگو می نشستند و نگاه آن ها به یکدیگر در آن زمان نه ننگ و عار بود و نه حرام. در آن زمان، عرب جاهلی اگر کسی به همسرش یا خواهر یا دخترش نظر بد می انداخت او را به جنگ یا مبارزه دعوت می کرد و چه بسا به خاطر یک نگاه مشکوک بین دو قبیله جنگ بزرگی در می گرفت. لذا کسانی که نگاه پاک داشتند مورد ستایش و تمجید شعرا بودند.
حجاب در دوران جاهلیت
۲_ترس از اسارت در زمان جنگ
در زمان جاهلیت به لحاظ تفاوت موقعیت و جایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان برده و آزاده، معمولا ًزنان آزاده عرب با توجه به کثرت جنگ های قبیله ای، ترس از این داشتند که مبادا به اسارت و بردگی در آیند؛ به خصوص این که از طرفی برای دشمن به اسارت گرفتن زنان آزاده غنیمت مهم و با ارزشی به حساب می آمد و از طرف دیگر به لحاظ حیثیتی بسیار سنگین بود که زنانشان به اسارت برده شوند و برای زنان هم سخت بود که خانواده و خویشان خود را از دست داده و در سرزمین غربت در بند اسارت و بندگی و کنیزی باشند؛ لذا وقتی جنگ در می گرفت و محتوم به شکست می شد و احتمال اسارت تقویت پیدا می کرد، زنان به خاطر این که خود و قبیله شان به خواری و ذلت بیشتری تن در ندهند، این مسئله را پذیرفته بودند که حجاب و پوشش خود را مانند کنیزان کنند تا بی ارزش شده و دشمن از اسارت آن ها صرف نظر کند و بهترین نشانه برای این که کنیز شناخته شوند؛ بی حجابی و برهنگی بود. یعنی نقاب از چهره بر می داشتند، سر و صورت و ساق های خود را برهنه کرده و بیرون از خیمه های خود می آمدند و آماده فرار می شدند. البته باید در نظر داشت که مسئله کنار گذاشتن حجاب و پوشش در زمان جنگ در نزد برخی قبایل، عیب و عار دانسته می شده و به نوعی نشانه ترس و رسوایی بود؛ لذا در قصیده های خود غالباً به عنوان یک صفت منفی از آن یاد می کنند. یعنی این عامل کلی و فراگیر نیست. از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت بوده و برخی البته معمول تر است.
حجاب در دوران جاهلیت
۳_فقر و گرسنگی
یکی دیگر از عوامل بی حجابی و فساد زن در دوره جاهلیت، وضعیت بد اقتصادی و معیشتی بوده که گاهی علی رغم غیرت مرد عرب در حفظ حیثیت و آبروی ناموسی، منجر به بی حجابی و فساد اخلاقی زن در جهت کسب معاش و لقمه نانی برای سیر کردن خود بوده است. دست و پنجه نرم کردن با فقر برای عده ای عاملی مفسده انگیز بوده و موجب می شد زن حجاب و حیای خود را کنار بگذارد.
در عصر جاهلیت گاهی حس خودخواهی و خودنمایی زن نسبت به زیبایی خلق و جمال صورت، باعث می شد به دنبال نمایش جمال و زیبایی در معرض عموم باشد. البته این مسئله را به زعم خود توجیه می کردند که مثلاً مهم باطن انسان است که عفیف باشد و پوشش و ظاهر افراد دلالت بر عفت درونی است. یکی از مورخین ادبی جاهلیت می گوید: «زن در عین عفاف و پاکدامنی به خاطر حسن و جمالش خمار از سر بر می دارد.»
در حقیقت زن در دوره جاهلی آزاد بود تا جایی که عرف اجازه بدهد زینت خود را آشکار کند و با هر نوع پوشش و حجابی در بازار مشغول به خرید و فروش شود، به حج برود، آب ازچاه بیرون بکشد، چوپانی کند.
البته گفتن این مطلب که اغلب این کار را می کردند کمی سخت است. زنان بعضاً سر و صورت و حتی گریبان خود را می پوشاندند؛ اما زیورآلات و زینت خود را روی آن ها نمایش می دادند و این خودآرایی و خودنمایی همیشگی نبوده و در شرایط خاصی بیشتر دیده می شده است. مانند سفر که زنان و مردان قبیله برای بدرقه می آمدند و در طی مسیر که احتمال تلاقی کاروان ها وجود داشت. چنانچه گاهی چشمان زینت شده از زیر سوراخ های روبند و یا نقاب دیده می شد و بخشی از زیورآلات به جای این که زیر لباس پنهان باشد، بر روی لباس انداخته می شد. در داخل کجاوه نیز گاهی برای جلوه گری بیشتر، قسمتی از پرده های نازک توری که برای زینت یا پشه بند روی کجاوه بود، کنار زده می شد و زنان به بیرون نگاه می کردند.
حجاب در دوران جاهلیت
در ایام حج نیز با وجود زنانی که شعرا در وصف زیبایشان شعرها می سرودند زنانی هم بودند که پوششی اسلامی داشتند و شعرا در حسرت تماشای آن ها در شعر خود شکوه می کردند و اشاره می کردند که آن ها به جز کفین و مچ دست، بقیه بدن حتی صورت را می پوشاندند.
۵_جزع و ناله در هنگام مصیبت و عزاداری
یکی از رسم های کهن جاهلی که مربوط به عفاف و حجاب است، پاره کردن گریبان و برهنه کردن سر و صورت بود. اما علی رغم این که غیرت عرب نمی گذاشت که زن سر برهنه و آزاد از نظر بوشش بیرون بیاید و در معرض دید عموم قرار گیرد؛ در حالت مصیبت زدگی و ناراحتی و غم اندوه زیاد تحت این عنوان که زن در مصائب صبر و تحملش زود تمام می شود و نمی تواند بر احساسات و اعصاب خود تسلط داشته باشد تا حجاب خود را حفظ کند و این که در چنین شرایطی عقلانیت خود را از دست می دهد، مجاز بود که برای یک مدت معین جهت ابراز حزن و اندوه فراوان از پرده نشینی خارج شده و صیانت و کرامت بوششی خود را برای امری مهم تر یعنی سوگواری کنار بگذارد.
ظهور اسلام و مخالفت با برهنه کردن سر و صورت
این امر با ظهور اسلام تعدیل شد و از طرف خداوند یکی از شرایط بیعت رسول خدا با زنان همین کنار گذاشتن سنت غلط جاهلی در عزاداری برای زنان مطرح می شود. چنانچه حضرت رسول(ص) برخلاف توصیه مردها به زن ها در جاهلیت، در وصیت خود به حضرت زهرا (س) بیان می کنند که اگر از دنیا رفتم صورت نخراش و موی پریشان مکن و حضرت زهرا (س) نیز در زمان بردن حضرت علی به مسجد فرمودند: به خدا قسم اگر پریشان کردن موی، یعنی برهنه کردن سر و صورت، گناه و معصیت نبود این کار را می کردم.
برگرفته از :
دکتر حیدر شیرازی_ بازنمایی حجاب عصر جاهلیت در اشعار عرب جاهلی
