به گزارشافکارنیوز،بدیهی است که سلامت خون تاثیری مهم و عمیق بر سلامت تمام ارگان های بدن دارد و بسیاری از بیماری ها از جمله بیماری های مزمن به طور مستقیم و غیرمستقیم با سلامت خون در ارتباط هستند که از جمله مهمترین آنها می توان به کم خونی ها، پرفشاری خون و اختلالات مربوط به چربی خون اشاره کرد. بالا بودن فشارخون و چربی خون، خود پیش زمینه ابتلا به بیماری های قلبی عروقی و سکته هاست. در کنار تمام عوامل یک سبک زندگی سالم، تغذیه نقش مهمی در ارتقا سلامت، پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری ها دارد که سلامت گردش خون را نیز شامل می شود. در ادامه به بررسی نقش تغذیه در کم خون ها می پردازیم.

کم خونی
یکی از معمولی ترین اختلالات خونی، کم خونی ها هستند. در این حالت، تعداد گلبول های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در این گلبول ها کاهش می یابد. کم خونی ها برحسب علت به وجود آورنده آن به چهار دسته تقسیم می شوند.

۱. کم خونی های ناشی از خونریزی، که معمولاً به دنبال خونریزی های شدید در صدمات و جراحی ها وجود می آید.

۲. کم خونی آپلاستیک، در افرادی که در معرض اشعه گاما قرار می گیرند مغز استخوان عملکرد طبیعی از را از دست می دهد و قادر به تولید گلبول های قرمز نیست.

۳. کم خونی مگالوبلاستیک، در این نوع کم خونی سلول های خونی بزرگ می شوند. این نوع کم خونی ناشی از کمبود ویتامین های ۱۲B، فولیک اسید و یا کمبود فاکتور داخلی معده است.

۴. کم خونی فقر آهن، در این نوع کم خونی، سلول های خونی کوچک و مقدار هموگلوبین درون آنها کاهش می یابد. این نوع کم خونی ناشی از دریافت ناکافی آهن در رژیم غذایی است. با توجه به انواع کم خونی های موجود، نقش مداخلات تغذیه ای در پیشگیری و درمان کم خونی ها بیشتر به کم خونی های مگالوبلاستیک و فقر آهن مربوط می شود. کم خونی فقر آهن شایع ترین کم خونی هاست. برطبق آمارهای ملی موجود در ایران، حدود ۳۳ درصد کودکان زیر ۲ سال، ۲۶ درصد کودکان ۶ ساله، ۲۳ درصد دختران و پسران نوجوان و ۴۳ درصد زنان باردار کشور دچار کم خونی فقر آهن هستند.

کم خونی فقر آهن در کودکان زیر ۵ سال
در سال های اول و دوم زندگی که با سرعت بالای رشد جسمی و تکامل مغزی کودک همراه است، نیاز به آهن به طرز چشمگیری افزایش می یابد. در دوران کودکی نیاز به آهن ۷۱۱ میلی گرم در روز است.

احتمال ابتلا به کم خونی فقر آهن در کودکانی که از شیر مادر تغذیه نمی شوند، بیشتر از کودکانی است که شیر مادر می خورند. در هر لیتر از شیر مادر ۵ میلی لیتر آهن وجود دارد. درست است که این مقدار آهن رقم بالایی محسوب نمی شود. اما باید توجه داشت که آهن شیر مادر از جذب بالایی برخوردار است. اگر تغذیه کمکی کودکان در زمان مقتضی و با غذای مناسب شروع نشود، عامل بروز کم خونی در کودکان خواهد بود. به طور مثال در برخی کودکان، مقدار مصرف شیر بالاست به طوری که تا سنین ۱۲ سالگی همچنان از شیر به عنوان غذای اصلی استفاده می کنند؛ به این حالت milk anemia گفته می شود. بنابراین برای جلوگیری از کم خونی فقر آهن تغذیه انحصاری با شیر مادر در ۶ ماه اول زندگی و توجه خاص به زمان شروع و نحوه تغذیه کمکی در کودکان توصیه می شود.

کم خونی فقر آهن در نوجوانان
در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد، نیاز دختران و پسران نوجوان به آهن افزایش می یابد. همچنین در دختران علاوه بر جهش رشد، به علت شروع عادت ماهانه و از دست دادن خون، کم خون فقر آهن از پسران شایع تر است. کم خونی در این دوران سبب می شود که نوجوان علاوه بر بی اشتهایی و بی حوصلگی همیشه احساس خستگی و ضعف داشته باشد. به همین دلیل در هنگام انجام فعالیت بدنی به سرعت خسته می شوند و کمتر می توانند پا به پای همسالان خود جنب و جوش داشته باشند. از سوی دیگر نوجوانانی که کم خونی فقر آهن دارند بیشتر دچار افت تحصیلی می شوند و قدرت یادگیری در آنها کمتر است. میزان نیاز به آهن در دوران کودکی و بلوغ بسته به سن ۸۱۵ میلی گرم در روز است.

نکته ای که باید در تغذیه نوجوانان به آن توجه داشت، تاکید بر استفاده از غذاهای خانگی به جای فست فودها و غذاهای خیابانی است؛ چرا که این نوع غذاها اغلب از منابع غذایی که بتوانند آهن مورد نیاز بدن را تامین کنند به شمار نمی رود.

کم خونی فقر آهن در مادران باردار
کمبود آهن در مادران باردار با تاخیر رشد جنین، تولید نوزاد کم وزن و افزایش مرگ و میز حوالی زایمان همراه است. در دوران بارداری میزان نیاز به آهن ۱۵۲۷ میلی گرم در روز است که در سه ماهه دوم و سوم افزایش یافته و به بالاترین میزان می رسد. فاصله کمتر از ۳ سال بین زایمان ها در مادر باعثتخلیه ذخایر آهن بدن و بروز کم خونی می شود.
تمام زنان باردار حتی افرادی که یک رژیم غذای متعادل دارند باید روزانه از ۳۰ میلی گرم مکمل فروسولفات آهن در سه ماهه دوم و سوم که در این دوران نیاز جنین به آهن افزایش می یابد، مصرف کنند.

کلام آخر
درست است که تا این قسمت از اهمیت آهن صحبت شد ولی باید نکته ای را در مورد مضرات زیاده روی در مصرف آهن خاطر نشان کرد. زیاده روی در استفاده از مکمل های آهن در زنان و مردان مسن و افرادی که مبتلا به کم خونی نیستند ولی برای پیشگیری از کم خونی از مکمل آهن استفاده می کنند، خطراتی مانند بروز سرطان و ابتلا به بیماری های قلبی را به همراه دارد. بنابراین قبل از اقدام به استفاده از مکمل های آهن، حتماً به پزشک خود مراجعه و برای انجام آزمایش خون اقدام کنید.

راه کارهای تغذیه ای
نوشیدن چای و قهوه: نوشیدنی هایی مانند چای و قهوه دارای ترکیبات فنولیک هستند که مانع جذب آهن در دستگاه گوارش می شوند. همچنین در چای علاوه بر ترکیبات فنولیک، ترکیب دیگری به نام تانن وجود دارد که جذب آهن را به طور چشمگیری کاهش می دهد. بنابراین توصیه می شود بلافاصله بعد از خوردن مواد غذایی حاوی آهن مخصوصاً منابع گیاهی آهن از چای و قهوه استفاده نشود.

زیاده روی در مصرف لبنیات: کلسیم موجود در مواد غذایی مانند شیر، ماست، دوغ و پنیر وقتی با منابع غذایی حاوی آهن همراه شوند، مانع جذب آهن در دستگاه گوارش می شود. بنابراین بهتر است مواد غذایی ای مانند ماست و دوغ با غذاهای گوشتی مانند کباب که منبع عالی آهن هستند، میل نشود(مخصوصاً در گروه های پرخطر و در افرادی که مبتلا به کم خونی هستند).

مصرف بیش از حد سویا: سویا از منابع گیاهی غنی از پروتئین است که مانع جذب آهن می شود. در غلات کامل نیز ترکیباتی به نام فیتات وجود دارد که با جذب آهن در دستگاه گوارش تداخل دارد. البته اگر در تهیه نان از خمیرهایی استفاده شود که خمیر آن به طور کامل و بدون کمک جوش شیرین عمل آمده باشد؛ مقدار فیتات به حداقل می رسد.

مصرف بیش از اندازه منابع اگزالاتی: مواد غذایی مانند اسفناج، ریواس، کرفس، هویج، خیار و جعفری ترکیبی به نام اسید اگزالیک دارند که در دستگاه گوارش با عناصر دو ظرفیتی از جمله آهن پیوند می دهد و از جذب آنها جلوگیری می کند. بنابراین مصرف گوشت، مرغ، ماهی و تخم مرغ به عنوان منابع آهن با سبزی های یاد شده شرایط بروز کم خونی را فراهم می کند. البته باید توجه داشت زمانی که ماست و اسفناج به صورت بورانی همراه با هم استفاده می شوند، کلسیم موجود در ماست با اگزالات اسفناج ترکیب می شود و اثر هر دو بر کاهش جذب آهن اسفناج یا سایر ترکیبات غذای اصلی که بورانی در کنارش سرو می شود، از بین می رود.

منابع ویتامین C: ویتامین C یکی از ویتامین های محلول در آب است که جذب آهن را در دستگاه گوارش افزایش می دهد. این ویتامین در سبزی ها و میوه های خام و تازه به فراوانی یافت می شود و از منابع غنی آن می توان به گوجه فرنگی، بیمو، کلم بروکلی، کلم بروکسل، کیوی و انواع مرکبات اشاره کرد. ویتامین C همه باعثجذب «آهن هم» می شود که در منابع غذایی حیوانی مانند گوشت قرمز، ماهی و تخم مرغ یافت می شود و همچنین «آهن غیرهم» که در منابع گیاهی مانند عدس، لوبیاها و برخی مغزها یافت می شود. به افرادی که از مکمل آهن استفاده می کنند نیز توصیه می شود که مکمل آهن را همراه با یک لیوان آب پرتقال، آب مرکبات و یا سایر منابع غنی از ویتامین C مصرف کنند. باید توجه داشته باشید که قابلیت جذب آهن موجود در منابع حیوانی مانند جگر و گوشت قرمز حدود دو برابر منابع گیاهی آهن است. بنابراین گیاهخواران از جمله افرادی هستند که در معرض کم خونی قرار دارند.

دنياي سلامت/ شماره ۹۴/ مرداد ماه ۹۲/ به قلم: احسانه طاهري