مشاغل سخت و زیان‌آور به حرفه‌هایی اطلاق می‌شود که به دلیل شرایط خاص کاری، تأثیرات منفی بر سلامت جسمی و روانی کارگران دارند. این مشاغل به دو دسته تقسیم می‌شوند: مشاغلی که ذاتاً خطرناک هستند و مشاغلی که به دلیل شرایط خاص کاری، زیان‌آور محسوب می‌شوند. برای حمایت از این کارگران، قانون تأمین اجتماعی و قوانین کار ایران، شرایط خاصی برای بازنشستگی آنان در نظر گرفته‌اند.
طبق ماده ۵۲ قانون کار، مشاغل سخت و زیان‌آور به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که در آن‌ها عوامل فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی یا بیولوژیکی بیش از حد استاندارد هستند و سلامت کارگران را تهدید می‌کنند. کارگران این مشاغل می‌توانند با ۲۰ سال سابقه کار متوالی یا ۲۵ سال کار غیرمتوالی در این مشاغل، بدون شرط سنی بازنشسته شوند. همچنین، برای هر سال کار در این مشاغل، معادل ۱.۵ سال سابقه کار در شرایط عادی در نظر گرفته می‌شود.
برای تأیید سختی کار، شغل باید توسط کمیته بررسی مشاغل سخت و زیان‌آور در ادارات کار و تأمین اجتماعی تأیید شود. کارگران می‌توانند از طریق کارفرما یا شخصاً درخواست بررسی شغل خود را به این کمیته ارسال کنند. همچنین، برای تأمین هزینه بازنشستگی، کارفرما موظف است ۴ درصد بیشتر از سهم بیمه کارگران عادی برای شاغلان مشاغل سخت و زیان‌آور پرداخت کند.
در آیین‌نامه اجرایی بازنشستگی مشاغل سخت و زیان‌آور، اصلاحاتی انجام شده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، تغییر در محاسبه فاصله‌های موجود در سوابق سختی کار است. قبل از اصلاحات، فاصله بیش از ۱۰ روز در هر سال موجب از بین رفتن توالی سختی کار می‌شد، اما با اصلاح آیین‌نامه در سال ۱۳۹۳، این فاصله‌ها به صورت جمع در کل سوابق محاسبه شده و به نفع کارگران تغییر کرده است.
یکی از چالش‌های اصلی برای کارگران مشاغل سخت و زیان‌آور، عدم شناسایی درست این مشاغل است. بسیاری از کارفرمایان از اعلام سخت و زیان‌آور بودن شغل خودداری می‌کنند تا از پرداخت هزینه‌های اضافی بیمه اجتناب کنند. علاوه بر این، فرایند تأیید شغل به عنوان مشاغل سخت و زیان‌آور ممکن است زمان‌بر باشد و نیاز به مدارک و مستندات زیادی داشته باشد. از سوی دیگر، نظارت ناکافی بر رعایت استانداردهای ایمنی و بهداشت در محیط‌های کاری باعث می‌شود که بسیاری از کارگران در معرض خطرات جدی قرار گیرند.
با وجود چالش‌ها و مشکلات موجود، بازنشستگی در مشاغل سخت و زیان‌آور یکی از حمایت‌های قانونی برای کارگران است که در شرایط دشوار و پرخطر فعالیت می‌کنند. اجرای دقیق این قوانین و نظارت بر رعایت استانداردهای ایمنی و بهداشت در محیط کار می‌تواند به حفظ حقوق این کارگران و کاهش خطرات شغلی آن‌ها کمک کند.
