سگها از جمله حیواناتی هستند که برای تامین نیازهای زندگی روزمرۀ خود (آب، غذا، سرپناه، مراقبت‌های بهداشتی و غیره) به انسان وابسته‌اند. بنا به گزارش‌های منتشرشده، آمار سگ‌های ولگرد در کشور از دو میلیون قلاده نیز فراتر رفته است، آماری که در ابعاد زیست محیطی و اجتماعی خطر بروز مشکلات گاه جبران‌ناپذیر را به صدا درآورده است کارشناسان معتقدند کنترل جمعیت سگ‌های بی‌صاحب در محیط زیست، نیازمند فرهنگ‌سازی، قانون‌گذاری و اجرای قانون است.
اولین قدم برای حل مشکل سگ‌های ولگرد، یافتن منشاء پدیدار شدن آنهاست و در پاسخ به این پرسش باید گفت که این معضل نیز ساختۀ دست انسان است: آن دسته از صاحبان حیوانات که بدون اندیشیدن به «یک تعهد مادام‌العمر»، حیوانی را خریداری می‌کنند، برخی از این مالکان وقتی متوجه می‌شوند که مراقبت از یک حیوان به چه تلاش، پول، زمان و صبری نیاز دارد، به همراهان وفادار خود پشت کرده و آنها را در بیابان‌ها رها می‌کنند.
پرورش دهندگان حیوانات، مراکز توله‌کشی و تجارت حیوانات خانگی سهم عمده‌ای در شکل گیری این بحران دارند؛ زیرا در این مراکز تعداد توله سگها که به دنیا می‌آیند معمولاً بسیار بیشتر از شمار متقاضیان خرید آنهاست و به همین دلیل این مراکز بخشی از حیواناتشان را پس از مدتی رها می‌کنند. یک موسسه حیوانات در انگلستان در تحقیقی اعلام کرد که یک سگ ماده و فرزندانش می‌توانند تنها در شش سال ۶۷ هزار توله سگ تولید کنند.
سگ‌های ولگرد، موضوعی که نباید با آن احساسی برخورد کرد
برای بررسی این مسئله با بهزاد زادهوش پژوهشگر حیات وحش در گفت‌وگوی مفصلی انجام دادیم.
او در ابتدا با اشاره به اهمیت موضوع سگ‌های ولگرد گفت: مردم با این مسئله احساسی برخورد می‌کنند، بسیاری از مردم این موضوع را که این سگها برای محیط زیست و مردم خطرناک هستند قبول ندارند و در مقابل این این مسئله جبهه‌گیری می‌کنند در صورتیکه نباید با این مسئله احساسی برخورد کرد. ما در بعضی از ماطق ایران جمعیت سگ‌های بدون صاحب زیادی داریم؛ مثلاً در استان کرمان ۷۰۰ هزار سگ ولگرد داریم اما با گفتن همین کلمه ولگرد هم به ما حمله می‌شود که باید بگویید سگ بدون صاحب، وقتی غذا رسانی به این حیوان انجام شود زاد و ولد آنها زیاد شده و جمعیت بالا می‌رود این جمعیت زیاد باعث سرزیر آن به نقاط دیگر هم می‌شود.
وی ادامه داد: مشکل بزرگ ما حاشیه شهرها و نقاطی است که انسان سکونت دارد، چون سگ حیوانی است که به انسان وابسته است بنابر این بیشتر آمار حمله و گزش را به کودکان و سالمندان داریم.سازمان بهداشت جهانی میانگین سنی گزش سگ را در ۱۵ سال می‌داند، بیشتر گزش در افراد زیر ۱۵ سال است. مهمترین کاری که می‌تواند از گزش جلوگیری کند آموزش است افراد باید بدانند در مقابل سگ چه کاری انجام دهند.
غذارسانی و پسماند دو مشکل بزرگ
زادهوش افزود: مهمترین مشکل ما بعد از غذا رسانی، مدیریت غلط پسماند است که باعث تغذیه این حیوانات از پسماند می‌شود. تداخل سگها با حیوانات حیات وحش مشکلاتی را به وجود می‌آورد ،مثلاً در جزیره قشم گونه کمیاب کرکس مصری را داریم که به صورت دائم در این نقطه زندگی می‌کنند.
مدیریت غلط پسماند در این جزیره باعث شده که سگها رقیب غذایی کرکس شوند این کرکس لاشه خواری می‌کنند حتی لاشه‌های بیمار را می خورند و به علت اسید زیاد معده این کرکس تمام این بیماری را از بین می‌برند و باعث عدم شیوع بیماری می‌شوند. اما سگ که رقیب کرکس شده است خود سگها لاشه خواری می‌کنند و انواع بیماری را شیوع می‌دهند. مشکل دیگر «جرب» داشتن این سگها است و این بیماری را به حیوانات دیگر انتقال می‌دهند مثلاً در قشم این جرب به روباه‌ها سرایت پیدا کرده و این حیوانات که تا ۵ سال قبل سالم بودند همه جرب گرفته و موی دُم خود را از دست داده‌اند.
تشکیل دورگه‌ها
وی تصریح کرد: مشکل دیگر بسیاری از اوقات از حاشیه شهرها وارد مناطق حفاظت شده می‌شوند و تشکیل گله و دسته می‌دهند که بین ۵ تا ۱۰ عدد هر کدام از این گروه‌ها هستند چون سگ ساختار اجتماعی خاصی دارد، و با حیات وحش تشکیل حیوانات دورگه را می‌دهد. این سگها از طریق جفت‌گیری با سگ‌سانان حیات وحش حیوانات هیبرید را تشکیل می‌دهند. مثلاً در اثر جفت‌گیری با شغال تشکیل «سگ توره» یا «توره» را می‌دهند و از طریق جفت‌گیری با گرگ «گرگاس» به وجود می آید این گرگاس چند ویژگی بد دارد این حیوان خوی وحشیگری گرگ را دارد و خوی نترس بودن سگ را دارد و مشکل بزرگ دیگر این است که خلوص ژنتیک گرگ را خراب می‌کند.
نابودی حیات وحش
این پژوهشگر حیات وحش ادامه داد: این دسته‌ای که تشکیل می‌دهند حتی اگر به آنها غذا هم داده شود باز هم وارد حیات وحش می‌شوند و می توانند حیوانات را اذیت کرده و شکارگری می‌کنند، در حیات وحش دنبال آهو می‌کنند و یا گربه وحشی را از بین می‌برند و خزندگان را شکار کرده؛ جای سگ کنار انسان است نه در طبیعت. در بحث مدیریت این حیوانات بین دامپزشکان و اکولوژیست‌ها بحث مطرح است. دامپزشک‌ها می‌گویند باید این سگها عقیم شده و واکسن به آنها زده شود ولی در ایران بستر و زیر ساخت این کار موجود نیست چون عقیم‌سازی و زنده‌گیری مشکلات زیاد و امکانات گسترده می‌خواهد، مطب‌های بزرگ، پزشک‌های در اختیار و هزینه زیادی را طلب می‌کند.
مدیریت سگها
وی افزود: اما اکولوژیست‌ها معتقدند که جمعیت سگ باید تعدیل شوند اما نباید سلاخی شوند چون به طبیعت و انسان فشار وارد می‌کنند و ۹۸ درصد هاری در ایران مربوط به جمعیت سگ‌های هار در ایران است، سالانه ۱۸ میلیون دلار هزینه واکسن هاری و درمان پس از گزیدگی می‌شود. در مدیریت گونه های مهاجم قسمتی به اسم مهار و کنترل داریم، اولین مورد این است که نگذاریم گونه وارد طبیعت شود این حالت موقعی است که جمعیت کم باشد و بتوان سریع آن را مهار و کنترل کرد اما به محض زیاد شدن یک گونه باید نوع برخورد خود را با آنها عوض کرد مثل سوسک و موش که گونه مهاجم محسوب می‌شوند که ناقل بیماری‌هایی مثل فلج اطفال، طاعون، تیفوس و وبا هستند که سریع باید این جمعیت حذف شود اما وقتی متوجه نشویم و این جمعیت رشد کند باید مهار و کنترل کنیم.
زادهوش ادامه داد: این اتفاق برای سگها ناراحت کننده است اما باید جلوی آسیب را بگیریم. مدیریت ما باید چند وجهی باشد و تداوم داشته باشد. این حیوانات را باید زنده‌گیری کرد و مدتی از آنها نگهداری کرد تا کسی سرپرستی‌شان را به عهده بگیرد و اگر اینگونه نشد پورتکل های دیگر را امتحان کرد.
وی تصریح کرد: برای کل ایران نمی توان یک نسخه واحد پیچید منطقه با منطقه متفاوت است. در بعضی نقاط که جمعیت سگ خیلی بالا نیست باید عقیم‌سازی صورت بگیرد اما مسئله اینجاست که قانونی وجود ندارد که چه کسی خرج این عقیم سازی را بدهد اصلا مشخص نیست. با یک سوم مبلغ مبلغ ۱۸ میلیون دلار که صرف درمان و واکسن می‌شود شاید بتوان عقیم‌سازی را انجام داد. در بسیاری از مناطق ایران می‌توان این عقیم سازی را انجام داد و به این حیوانات واکسن سالانه تزریق کرد اما به شرطی که این جمعیت این مناطق زیاد نباشد و قابل کنترل باشند . این موضوع کار پیچیده ای نیست. باید با تربیت متخصص و نیروی آموزش دیده این مشکل را حل کنیم.
این فعال حوزه محیط زیست گفت: در بسیاری از مناطق با این روش که دنبال سگ بیفتند و آن را بکشند مشکل حل نخواهد شد. چون سگها بر خلاف بسیاری از حیوانات دیگر اکولوژی رفتاری خاص و ساختار اجتماعی پیچیده‌ای دارند که وقتی چند عضو از این دسته سگ کشته شوند اینها پراکنده شده و دو باره زادآوری می‌کنند که اصطلاحاً به اینها می‌گویند که برگشت پذیری دارند که نرخ برگشت پذیری سگ بسیار بالا است و به محض کشته شدن چند قلاده از آنها این حیوانات دوباره جفت گیری کرده و زاد و ولد می‌کنند و حتی جمعیتشان از قبل هم بیشتر خواهد شد. در هر منطقه از ایران باید این جمعیت ها شناسایی شده و به طور کلی برنامه ای جدا برای مناطق مختلف در نظر گرفته شود. برای این کار نیاز به نیرو و هزینه است، نمی‌شود از اول صورت مسئله را پاک کرد و گفت فقط راه حل کشتن و از بین بردن است، سگ یکسری پیجیدگی رفتاری دارد که با کشتن آن حتی شاید اوضاع بدتر هم بشود.
وی ادامه داد: سازمان بهداشت جهانی می‌گوید اگر ۷۰ درصد جمعیت سگها در حاشیه شهرها واکسینه شوند میزان هاری کمتر خواهد شد این حرف درستی است.اما اگر ما واکسیناسیون و عقیم سازی را هم انجام دهیم باز هم این گزش رخ خواهد داد و این موضوع را نمی‌توان کاری کرد. بسیاری از افراد حرفشان این است که تنها عقیم سازی و واکسیناسیون صورت بگیرد و نباید هیچ کشتاری صورت بگیرد که این حرف درستی نیست چون سگها باز هم گاز خواهند گرفت. این حیوانات اگر گرسنه بشوند حمله خواهند کرد مدل رفتار سگ‌سانان این گونه است. مثلاً در شهر همدان در سال گذشته شغال در میدان شهر مردم را گاز گرفته است. دلیل این موضوع چیست؟ شغال و روباه جز حیات وحش شهری هم محسوب می شوند یعنی در شهرها هم دیده شده، گونه ای نیستند که تنها در حیات وحش و بیابان دیده شوند، دلیل این گاز گرفتگی می تواند این نکته باشد که این روباه‌ها و شغال‌ها در مواجهه‌ای که با سگها داشته‌اند هار شده و به همین علت به مردم حمله می‌کنند.
زادهوش ادامه داد: هاری سگها گریبانگیر حیات وحش هم می‌شود و بسیاری از حیوانات حیات وحش دچار مشکل هاری از طریق سگها می‌شوند، مشکل بزرگ دیگر این است که این هاری را حتی به حیوانات اهلی مخصوصاً دام انتقال می‌دهند، در استان گلستان و آذربایجان شرقی یکی از مشکلات بزرگ همین معضل هار شدن دام گاو و گوسفند است که مجبور می‌شوند حیوان را خلاص کنند و این یک ضرر مادی بزرگ برای کسانی است که دامداری می‌کنند.این سگها به هوای سگ گله به دام‌ها نزدیک شده و می‌توانند این هاری را به دام انتقال دهند.
بیماری که سگ انتقال می‌دهد
وی ادامه داد: به جز هاری، جرب به انسان منتقل نمی‌شود و مخصوص خودشان است. کک و کنه‌ای هم که در این حیوانات است اگر به این حیوان نزدیک نشوید و به آنها دست نزنید به شما به بدن شما نمی‌رسد. اما بیماری مهم دیگری که سگها منتقل می‌کنند «کیست هیداتیک» است. انسان از طریق تماس مستقیم یا مصرف سبزیجات آلوده به مدفوع سگ به هیداتیدوز مبتلا می‌شود. ایران از مناطق آندمیک برای اکینوکوکوزیس یا کیست هیداتیک است و سالانه افراد زیادی بخاطر آلودگی با این انگل تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند. بیماری انگلی مشترک بین انسان و دام که توسط نوزاد یک انگل روده سگ در انسان و دام ایجاد می‌شود. کرم بالغ در روده سگ و نوزاد در بدن انسان و حیوانات اهلی (نشخوارکنندگان) زندگی می‌کند. عامل ایجاد بیماری مرحله نوزادی انگل اکینوکوس گرانولوزوس است. راه‌های انتقال این انگل می‌تواند از طریق بلع تخم انگل از طریق تماس با سگ و نیز سبزیجات آلوده است.
این پژوهشگر محیط زیست ادامه داد: پناهگاه‌هایی برای سگ را دربعضی از نقاط که جمعیت زیادی از سگ وجود نداشته باشد می توان ایجاد کرد اما در نقاطی که تراکم سگ بسیار بالایی وجود داشته باشد مثل جاده چالوس عملیات مداومی باید ایجاد شود تا بتوان جمعیت این گونه را کنترل کرد. مثلاً باید آنها را زنده‌گیری کرد و در صورت زنده گیری هم باز همه آنها را نمی‌شود گرفت و عده ای فرار خواهند کرد. در نقاطی که جمعیت بالا است باید این زنده‌گیری انجام شود. نگهداری در پناهگاه هم نمی‌تواند دائمی باشد چون هزینه سنگینی دارد.
وی در پایان گفت: سگ حیوانی اهلی است و شرایط آن با بقیه حیوانات مثل موش تفاوت دارد سگها بسیار باهوش هستند و نرخ برگشت‌پذیری بالایی دارند، هر حرفی که زده بشود مردم به شدت احساسی برخورد می‌کنند و گاهی از موارد بسیار این برخوردها خشن خواهد شد. باید با این مسئله علمی برخورد کرد.
