نُهُمین اختر آسمان امامت و ولایت، هنگامی مسئولیت سنگین هدایت خلق را بر عهده گرفت که از عمر بابرکتش، بیش از ۹ سال نگذشته بود. شهادت آن حضرت نیز، زمانی اتفاق افتاد که تنها ۲۵ بهار از زندگی امام (ع) سپری شده بود.
با این حال، دوران امامت حدوداً ۱۵ ساله جوادالائمه (ع)، مشحون از کراماتی است که هر پژوهشگری از مطالعه آن ها، دچار حیرت می‌شود. امام جواد (ع) در دوران امامت خود، ۱۱۵ شاگرد نخبه تربیت کرد که با توجه به آغاز امامت آن حضرت در سنین نوجوانی و شهادتشان در ایام جوانی، مایه شگفتی بسیار است. در گفتگو با دکتر محمود مهدوی دامغانی، استاد دانشگاه و مترجم برجسته آثار روایی و تاریخی، به بررسی ابعاد کمتر دیده شده زندگانی امام جواد (ع) پرداختیم. استاد، ضمن برشمردن ویژگی‌هایی همچون نخبه‌پروری و سخاوت در سیره امام (ع)، به نکات ویژه و کمتر شنیده شده‌ای از دوران امامت حضرت جوادالائمه (ع) اشاره کرد.
برای آغاز گفتگو، درباره ویژگی‌های خاص زندگانی امام جواد (ع)، به اختصار مطالبی ارائه بفرمایید.
نخستین موضوعی که باید در بررسی زندگانی امام جواد (ع) مد نظر قرار گیرد، این است که آن بزرگوار نخستین امامی هستند که دوران امامتشان، در سنین کودکی و نوجوانی آغاز شده است. آن حضرت، حدوداً ۸ یا ۹ ساله بودند که پدرشان، حضرت امام رضا (ع) به شهادت رسیدند. خردسالی امام جواد (ع) باعث شد که برخی از بزرگان شیعه، مانند جناب علی بن جعفر، عموی امام رضا (ع)، برای یقین پیدا کردن به مقام امامت جوادالائمه (ع)، پرسش‌ها و مسائل خود را در محضر ایشان طرح کنند و پاسخ بگیرند.
امام جواد (ع) با نمایاندن علم الهی خود، اسباب حیرت و شگفتی پرسش‌کنندگان را فراهم آوردند و حقانیت خودشان را ثابت کردند. مشیت الهی چنان بود که آن امام همام، با آشکار کردن چشمه لایزال علم خداوندی خود، چنان نفوذی در قلب‌های مؤمنان ایجاد کنند که وسوسه دشمنان، راه به جایی نبرد و چراغ حق، فرا راه طالبان رسیدن به رستگاری، روشن و منوّر بماند. بسیاری از دانشمندان آن روزگار، برای بهره‌مندی یا آزمودن دانش امام جواد (ع)، از بغداد، مرکز خلافت عباسی، راهی مدینه شدند و همه آن ها، شگفت‌زده از علم آن وجود نازنین و مقدس، به سوی دیار خود بازگشتند.
افزون بر این، روایات نشان می‌دهد که امام جواد (ع)، گاهی با خبر دادن از غیب، زمینه افزایش ارادت شیعیان و ایمان قلبی آن‌ها را فراهم می‌فرمودند. در این زمینه، روایت «مُطَرّفی»، یکی از اصحاب امام رضا (ع) جالب توجه است. او نقل می‌کند که حضرت ثامن‌الحجج (ع)، مبلغ چهار هزار درهم از وی قرض گرفتند تا در میان مستمندان تقسیم کنند و احدی از ماجرای این پول خبر نداشت. پس از شهادت امام رضا (ع)، «مُطَرّفی» به محضر امام جواد (ع) شرفیاب شد و آن حضرت، بدون آن‌که وی حرفی بزند، قرض پدر بزرگوارش را ادا فرمود. تفصیل این ماجرا در کتاب «ألدُّرُّ النَّظیم فی مَناقِب الأئمةِ اللَّهامیم»، اثر ارزشمند یوسف بن حاتم شامی، از علمای برجسته قرن هفتم هجری، آمده است و علاقه‌مندان، البته اگر با زبان عربی آشنایی دارند، می‌توانند به این کتاب مراجعه کنند.
امام جواد (ع) در نوجوانی به امامت و در جوانی به شهادت رسیدند. آیا آن حضرت، در این دوران نسبتاً کوتاه، به تربیت شاگردان مبرز و برگزیده نیز پرداختند یا فعالیت آن حضرت به تکمیل اطلاعات شاگردان پدر بزرگوارشان محدود می‌شد؟
در میان امامان شیعه (ع)، حضرت امام جواد (ع)، طبق مشیت الهی، کمترین مدت عمر را داشتند و مدت زندگانی آن حضرت، از ۲۵ سال بیشتر نشد. امام (ع) در مدت ۱۵ سال امامتشان، ۱۱۵ شاگرد برگزیده و نخبه را تربیت کرده‌اند که با توجه به مدت کوتاه عمر و محدودیت‌هایی که گاه پیش می‌آمد، واقعاً خارق‌العاده است.
این ۱۱۵ نفر، به غیر از آن افرادی هستند که به عنوان‌های مختلف، مدتی محضر جوادالائمه (ع) را درک کرده بودند؛ باید این ۱۱۵ نفر را به عنوان شاگردان خاص و نخبه امام جواد (ع) در نظر بگیریم. همین افراد هستند که مسئولیت سنگین انتقال آموزه‌های امامت را به مردم و به ویژه شیعیان، بر عهده گرفتند.
علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب «رجال» شیخ توسی مراجعه کنند تا وسعت و عظمت نخبه‌پروری امام جواد (ع) را درک کنند. گمان برخی این است که این تربیت‌یافتگان، عموماً وابستگان و شاگردان امام رضا (ع) هستند، در حالی که چنین نیست و غالب این افراد، خوشه‌چین خرمن پربرکت دانش امام نُهُم شیعیان (ع) محسوب می‌شوند. اگر ارتباط این شاگردان را با وجود مقدس امام جواد (ع)، از ۱۰ سالگی آن حضرت در نظر بگیریم، باید بگوییم که امام (ع)، در دوران امامتشان، هر سال ۱۰ نفر نخبه را پرورش می‌دادند و به جامعه اسلامی عرضه می‌کردند. این از برکات وجود آن امام همام است.
چه نکاتی درباره سیره عبادی حضرت جوادالائمه (ع) قابل طرح است؟
امام جواد (ع) در عرصه صفات عالی انسانی، عبادت و بندگی پروردگار نیز، همچون پدران و فرزندان بزرگوارشان، جایگاهی ممتاز و ویژه دارند. آن حضرت، مخزن و معدن جود، سخا و بخشش هستند. فردی خدمت امام (ع) عرض کرد:ای پسر رسول‌خدا (ص)! به اندازه جوانمردی و سخاوتتان به من عطا کنید. آن حضرت فرمودند: چنین عطایی در وسع و توان من نیست. آن شخص دوباره گفت: پس به اندازه جوانمردی من عطا بفرمایید. امام جواد (ع)، ۲۰۰ دینار به وی بخشیدند. یکی از همراهان امام (ع) در سفر حج، روایتی نقل کرده که در کتاب «الدرّ النظیم» هم آمده است؛ وی می‌گوید که هنگام وقوف در صحرای عرفات، جوادالائمه (ع) را دیدم.
کسانی که به حج مشرف شده‌اند، می‌دانند که معمولاً وقوف در عرفات، از نزدیک ظهر آغاز می‌شود. راوی قسم می‌خورد که از آغاز وقوف تا هنگام غروب، مشاهده کردم که دست‌های آن وجود مقدس، به سوی آسمان بلند و اشک بر چهره مبارک او روان و به عبادت حق مشغول بود. برای من شگفت‌آور بود که آیا دست‌های پسر رسول‌خدا (ص) خسته نمی‌شود؟
اما امام (ع) چنان در مقام بندگی حضرت حق، مستغرق بودند که این مسائل برای ایشان، عملاً مطرح نبود. مرحوم سید بن طاووس در کتاب «مُهَجُ الدّعَوات وَ مَنهَجُ العِبادات»، با ذکر سند معتبر، ۱۰ مناجات از امام جواد (ع) نقل کرده که آن حضرت، آن‌ها را از اجداد طاهرینش (ع) نقل فرموده که به «أدعیة ألْوَسَائِلُ إِلَی الْمَسَائِلِ» مشهور است و به همه خوانندگان بزرگوار، سفارش می‌کنم که از توجه و قرائت آن، غفلت نکنند.
