از دهه ۱۹۷۰ میلادی بسیاری از کشورهای صادرکننده نفت و گاز که پیش از آن اقتصادشان کاملاً متکی به صادرات نفت و گاز بوده درصدد تنوع‌بخشی به اقتصاد خود برآمده‌اند. افت قیمت‌ها در سال ۲۰۱۴ باعث شد این کشورها انگیزه بیشتری برای این کار بیابند و از سوی دیگر دو تحول مهم نیز در عرصه انرژی جهان نگرانی‌های بیشتری برای این کشورها رقم زد که موجب انگیزه بیشتر برای تنوع بخشی اقتصاد شد؛ نخستین عامل رشد استخراج نفت و گاز از منابع غیرمتعارف و کشف منابع عظیمی از این منابع فسیلی و دومین عامل حرکت جهان به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر و برق خورشیدی و بادی به عنوان جایگزین سوخت‌های فسیلی بود.
آژانس بین‌المللی انرژی در گزارش چشم‌انداز جهانی اقتصادی کشورها در سال ۲۰۱۸ میلادی، برای برخی کشورهای صادرکننده نفت مانند عراق، روسیه، نیجریه، عربستان و امارات سناریوهایی برای این تنوع‌بخشی مورد بررسی قرار داده است. با توجه به کاهش درآمدهای نفتی، اقتصاد رو به رشد و جمعیت جوان در حال رشد این کشورها، نیاز به متنوع کردن اقتصاد و کسب درآمد از منابع دیگر و افزایش سطح درآمدها وجود دارد.
شکل ۱- کاهش درآمدهای نفتی شش کشور صادرکننده نفت بعد از سال ۲۰۱۴
اولین گام، توسعه صنایع پایین دستی
البته باید توجه داشت انرژی فقط بخشی از مشکل نیست بلکه به گفته کارشناسان، بخش انرژی اگر به خوبی هدایت شود و گستره بزرگ‌تری از منابع و فناوری‌ها را در بربگیرد، خود می‌تواند بخشی از راه‌حل نیز باشد. در گزارش آژانس بین‌المللی انرژی شش راهکار در این راستا بررسی شده است. اولین راهکار حرکت به سمت توسعه صنایع پایین‌دست مانند پتروشیمی و پالایشگاه با هدف افزایش سطح درآمدها است.
در حال حاضر بسیاری از تولیدکنندگان نفت و گاز در روسیه و خلیج‌فارس در حال حرکت به سمت توسعه صنایع پایین‌دست هستند و این توسعه می‌تواند به مقاوم‌تر شدن اقتصاد و تولید ارزش‌افزوده بیشتر بینجامد. تولید محصولات از نفت، مسئله زیست‌محیطی نشر آلاینده در اثر احتراق این سوخت‌ها را نیز کاهش می‌دهد. پتروپالایشگاه ها ( پتروشیمی و پالایشگاه در مجاورت هم) می‌تواند به هم‌افزایی و ارزش‌افزوده بیشتر و سینرژی مضاعف منجر شود. تقاضا برای محصولات پتروشیمی در جهان حتی با در نظر گرفتن جنبش‌های جهانی برای کاهش مصرف پلاستیک‌های یک بار مصرف و بازیافت مجدد پلاستیک‌ها رو به افزایش است.
طبق بررسی‌های کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی افزایش عرضه و تولید سوخت‌های مایع شامل نفت خام، میعانات و کاهش مصرف نفت خام در نیروگاه‌ها تا حدود ۶.۵ میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۴۰ در کشورهای خاورمیانه خواهد بود که برای تحقق این سناریو از این میزان نزدیک به دو میلیون بشکه برای خوراک واحدهای جدید پتروشیمی و نزدیک به ۳.۷۵ میلیون بشکه در روز برای واحدهای پالایشگاهی و کمتر از یک‌میلیون بشکه در روز صرف افزایش صادرات محصولات خام می شود.
توسعه به سبک خاورمیانه
برای تحقق تنوع‌بخشی اقتصادی، همراه با رشد تولید نفت تا سال ۲۰۴۰ میلادی در کشورهای خاورمیانه باید، پالایشگاه‌ها و پتروشیمی توسعه یابند و تنها مقدار اندکی از این رشد تولید به بخش صادرات نفت خام اضافه شود. جایگزینی تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بیشتر به جای صادرات نفت خام از راه‌های کاهش نوسانات اقتصادی کشورهای تولیدکننده نفت در زمان کاهش قیمت نفت خام است و باید در نظر گرفت تولید فرآورده با اشتغال و امکان رشد صنایع پایین‌دستی در اقتصاد نیز همراه است. در این سناریو سهم خاورمیانه در تولید محصولات پالایشگاهی از ۹ درصد کنونی تا سال ۲۰۴۰ میلادی به ۱۳ درصد و سهم این منطقه در تولید محصولات واحدهای پتروشیمی در همین بازه زمانی از ۱۳ درصد کنونی به۱۷ درصد می رسد. این کشورها به دلیل هزینه انرژی پایین‌تر در تولید محصولات انرژی بر مانند واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی دارای مزیت هستند.
هم‌اکنون عربستان سه طرح مهم پالایشگاهی در جبیل، ینبوع و جیزان هر کدام با ظرفیت ۴۰۰ هزار بشکه در روز دارد که به زودی وارد مدار تولید می شوند. این در حالی است که شرکت ادنوک امارات قصد سرمایه‌گذاری ۴۵ میلیارد دلاری در این بخش با هدف ساخت بزرگ‌ترین پالایشگاه و پتروشیمی جهان تا سال ۲۰۲۵ میلادی را دارد. از سویی دیگر شرکت نفت کویت هدف خود برای سرمایه‌گذاری ۲۵ میلیارد دلاری تا سال ۲۰۳۵ میلادی و دو برابر کردن ظرفیت پالایشگاهی خود را اعلام کرده است. از جمله اهداف کویت ساخت پالایشگاه با ظرفیت ۶۱۵ هزار بشکه در روز در منطقه الزور است. این موارد گوشه‌ای از ده‌ها طرح در حال اجرا در این زمینه در منطقه خاورمیانه است.
براین اساس ضروری است توسعه ظرفیت های پالایشگاهی بویژه توسعه پتروپالایشگاهها از طریق سرمایه های مردمی در کشور ما نیز بصورت جدی در دستور کار مسئولان قرار گیرد تا بتوان در جهت کاهش خام فروشی نفت گام های موثری برداشت.
شکل ۲ پیش‌بینی رشد صنایع پالایشگاهی و پتروشیمی در کشورهای خاورمیانه تا سال
