صیادان جنوب می‌گویند مالکان کشتی‌هایی که با عنوان کشتی چینی در میان مردم مشهور شده‌اند، بازنشستگان یک وزارتخانه هستند. صیادانی که از برداشت بیش از حد ذخایر آبزی و پاره‌شدن تورهایشان به وسیله کشتی‌های صید صنعتی یا همان کشتی‌های چینی ناراضی هستند، از تصمیمات مسئولان ناامید شده‌اند. اگرچه شاپور کاکولکی، معاون صید سازمان شیلات ایران، هم در سفر به جنوب از صدور مجوزهای جدید به صیادان محلی خبر داده است؛ اما بخشی از فعالان این صنعت بر این باورند که این نوعی رشوه‌دادن به جامعه صیادی است و دردی از صید بی‌رویه ذخایر آبزی دوا نمی‌کند. دغدغه اصلی آنها این است که نوعی تبانی برای تاراج ذخایر آبزی در حال شکل‌گیری است که با بهره‌برداری پایدار از این منابع، منافات دارد. سیاست‌ها برای کسب اندکی درآمد بیشتر و بهبود وضعیت آمار صید، سبب شده است روشی که دو دهه قبل در ایران -با پرداخت پول بیت‌المال و خرید مجوز صیادی کشتی‌های صنعتی- منسوخ شده بود، بار دیگر با حضور چینی‌ها احیا شود. با این تصمیم دقیقا به دو دهه قبل بازگشته‌ایم و صید ترال (صید مخربی که با تورهای شبیه قیف تمام ذخایر دریا از کف تا سطح جمع‌آوری می‌شود) را بار دیگر احیا کرده‌ایم. این تنها ایراد کار نیست. این سازمان نه‌فقط با احیای صید ترال هزینه‌های قبلی انجام‌شده برای جمع‌آوری این روش منسوخ‌شده را به باد داده است؛ بلکه با بهره‌گیری از پول نفت و ارائه سوخت یارانه‌ای به کشتی‌های صیادی چینی، برای مردم آن سوی مرزهای ایران اشتغال ایجاد کرده است!
به جنوب ایران که سفر کنی، ترافیک کشتی‌های لنگر‌انداخته در تنگه هرمز کاملا مشهود است. چندی است کشتی‌های صید صنعتی که با نام کشتی چینی مشهور شده‌اند، در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان در حال صید بیش از حد ذخایر آبزیان هستند و صدای فریاد صیادان محلی هم به گوش مسئولان نمی‌رسد. در میان صیادان نوعی ناامیدی احساس می‌شود. صیادان ساکن بندرعباس می‌گویند که فاصله‌شان با کشتی‌های صیادی چینی زیاد است؛ اما صیادان جاسک به دلیل فاصله کمتر با محل صید این کشتی‌ها، بیشتر با آنها درگیر می‌شوند. البته محل تجمع کشتی‌های چینی هم در منطقه جاسک است. صیادان بندرعباسی بیان می‌کنند که کشتی‌های چینی برخلاف اعلام مسئولان شیلات ایران، بیش از آنچه «میکتوفیده» با عمر یک‌ساله صید کنند، ماهی‌های تجاری را که سهم این صیادان بومی است، از آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان برداشت می‌کنند و فقط حدود 40 درصد محموله‌های صیدشان شامل میکتوفیده است.
به گفته این صیادان، محموله کشتی‌های چینی پس از بسته‌بندی به خارج صادر می‌شود. صاحبان این کشتی‌ها هم برخی از آقازاده‌ها هستند. خدمه نمی‌توانند به زبان فارسی صحبت کنند و هرچه در دریا هست، جارو می‌کنند. ساحلی، یکی از صیادانی است که در اتحادیه صیادی بندرعباس هم مشغول فعالیت است. او که 74 سال دارد، به خاطر می‌آورد که در ایام جوانی‌اش با دست در عمق نیم‌متری دریا ماهی صید می‌کرده است. میگوها درشت بوده‌اند و در کنار دریا تخم‌ریزی می‌کردند.
او اضافه می‌کند: دیگر فعالیت‌های صیادی کفاف هزینه‌های زندگی را نمی‌دهد؛ به‌همین‌خاطر در بندرعباس که روزگاری 170 لنج فعالیت می‌کرد، امروز شاهد فعالیت 50 لنج هستیم.
این عضو اتحادیه صیادی با اشاره به اینکه ملوانان یک لنج شریک صاحب لنج هستند، درباره نحوه تقسیم درآمد حاصل از صید ماهی میان صاحب لنج و ملوانان می‌گوید: اول همه هزینه‌ها شامل تور، تعمیرات لنج و... از درآمدهای فروش ماهی کسر می‌شود. باقی‌مانده بین ملوانان و صاحب لنج به نسبت مساوی تقسیم می‌شود. در واقع ملوانان بدون داشتن سرمایه، 50 درصد عایدی حاصل از فروش ماهی را دریافت می‌کنند.
سکوت مسئولان اتحادیه صیادی
همراه ساحلی عازم اتحادیه صیادی می‌شوم تا شاید درباره مالکان کشتی‌های صید صنعتی یا همان کشتی‌های چینی اطلاعات بیشتری دریافت کنم؛ اما اسحاق تندرو، رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه سراسری تعاونی‌های صیادی ایران که قبل از عزیمت به جنوب به خبرنگار وعده داده بود در تهیه گزارش و انعکاس صدای صیادان کمک کند، در اتحادیه حضور ندارد. منشی دفتر می‌گوید که همه مدیران عامل اتحادیه‌ها در جلسه‌ای با حضور مدیرکل شیلات استان هرمزگان حضور یافته‌اند. ساحلی که در جریان این جلسه هست، به سمت ساختمان اصلی شیلات می‌رود تا مدیران عامل اتحادیه‌های صیادی جاسک را به ساختمان اتحادیه صیادی که در گوشه‌ای از ساختمان اصلی شیلات واقع شده است، هدایت کند؛ اما او هم ناگاه می‌رود. انتظاری نیم‌ساعته بدون نتیجه باقی می‌ماند. به ساختمان شیلات هرمزگان که مراجعه می‌کنم، چند نفری که کنار بنرهای خوشامد‌گویی ایستاده‌اند، می‌پرسند «همان خبرنگاری هستی که از تهران آمده‌ای؟ خانم، خودت را علاف نکن. رؤسای اتحادیه‌ها ترسیدن، باهات حرف نمی‌زنن. همه چی تو جاسکه، برو جاسک و با استاندار هرمزگان حرف بزن!».
از شیلات هرمزگان عازم استانداری می‌شوم. آنجا هم به سختی پذیرش می‌شوم و پشت در اتاق فریدون همتی دو ساعتی منتظر می‌مانم. روی دیوار تصاویر استانداران قبلی توجهم را جلب می‌کند. به جای عکس یکی از استانداران گل گذاشته‌اند و در میان عکس‌ها دو چهره مشهور شامل اکبر ترکان، مشاور عالی رئیس‌جمهور و عبدالرضا شیخ‌الاسلامی، وزیر رفاه دولت احمدی‌نژاد هم دیده می‌شود. با وجود ارسال درخواست مصاحبه از تهران، استاندار وقت ندارد به دغدغه‌های مردم ازطریق رسانه پاسخ دهد زیرا روابط عمومی استاندار اعلام می‌کند: سه معاون همتی به خاطر شرکت در جلسات هفته دولت عازم تهران شده‌اند و خودش هم در ساعات پایانی روز به تهران پرواز خواهد کرد. رئیس سازمان شیلات هرمزگان هم قصد عزیمت به تهران را دارد.
رایزنی‌های پشت‌پرده
اسحاق تندرو، رئیس هیئت مدیره اتحادیه سراسری تعاونی‌های صیادی ایران را هیچ‌گاه در این سفر نمی‌بینم. او فقط در تماس‌هایی تلفنی اعلام می‌کند که بعدا مرا خواهد دید. در یکی از تماس‌ها می‌گوید: صیادان با نماینده ولی فقیه در استان دیداری خواهند داشت و اگر امکان حضور خبرنگار در این نشست مشترک وجود داشته باشد، حتما من را هم با خود به جلسه می‌برند اما از تماس بعدی خبری نیست.
صبح روز بعد عازم جاسک می‌شوم. در جاسک فضا جور دیگری است. صیادان عصبانی‌تر و خسته‌تر از صیادان بندرعباسی هستند. اعلام می‌کنند که چینی‌ها به‌تازگی از جاسک رفته‌اند و در سمت کوه مبارک صید می‌کنند. صیادان از همه‌چیز شاکی و سرخورده، بیان می‌کنند بارها تصاویر مربوط به غارت منابع آبزی را به مسئولان رسانده‌اند اما با دفاع تمام‌قد مسئولان شیلات ایران مواجه شده‌اند. صیادان جاسکی از اینکه کشتی‌های صنعتی تورهایشان را پاره می‌کنند و هر بار 50میلیون خسارت به آنها وارد می‌کنند، شاکی هستند. آنها می‌گویند که صید انتظاری انجام می‌دهند و تورهای آنها در آب همواره توسط کشتی‌های صنعتی جارو می‌شود اما اگر با کشتی‌های صید صنعتی برخورد کنند، حراست شیلات گوش صیادان محلی را می‌کشد و می‌گوید که این کشتی‌ها با مجوز از بالا یعنی تهران در آب‌های جنوب فعالیت می‌کنند. ناخدا سلطان که از ترس دزدان دریایی سومالی 500 مایل به سمت غرب حرکت کرده و به جای عزیمت به آب‌های اقیانوس هند در دریای عمان صید می‌کند یکی از همین صیادان معترض است. او که از خانواده شهید حیدر جدگال است، اعلام می‌کند: 9 نفر از اعضای خانواده‌اش گیر دزدان دریایی سومالیایی افتاده‌اند و هیچ اثری از آنها نیست. او اضافه می‌کند: سه سال است که کشتی‌های چینی در آب‌های جنوب ایران فعالیت می‌کنند. صیادان محلی که باید هر ماه 200 هزار تومان تعرفه اسکله بدهند، سالانه دو میلیون تومان عوارض به دولت پرداخت کنند و هر ماه برای صید 500 تن به بالا باید یک میلیون تومان عوارض صید به شیلات بدهند، در شرایطی که هیچ ماهی‌ای در دریا نیست، از کجا پول بیاورند؟
به گفته ناخدا سلطان، میکتوفیده‌ها که شبیه ماهی‌های کوچک هستند غذای ماهی‌های بزرگ را تأمین می‌کنند و اگر نباشند، روند مهاجرت ماهی‌ها مختل می‌شود و معیشت صیادان محلی با مشکل مواجه خواهد شد. حالا این ماهی‌های کوچک در تور کشتی‌های صید صنعتی گرفتار می‌شوند.
او اضافه می‌کند: کشتی‌های صیادی چینی از آب‌های دریای عمان تا تنگه هرمز و خلیج فارس تا مرز عراق هم فعالیت می‌کنند و شیلات به جای برخورد با تخلفات آنها، به صیادان محلی سخت می‌گیرد و صیادان سنتی را مجازات می‌کند. در حالی صیادان جنوب از حضور کشتی‌های چینی در خلیج فارس گزارش می‌کنند که بنا بر اعلام سازمان شیلات ایران این کشتی‌ها صرفا باید در عمق 200متری اقدام به صید میکتوفیده و یال اسبی کنند. عمق خلیج فارس بر اساس نقشه‌های موجود بین 35 تا 75 متر است در نتیجه حضور کشتی‌های صید صنعتی در آب‌های این دریا، کاملا غیرقانونی است. عمق آب در تنگه هرمز و قبل از جاسک هم به گفته صیادان به 200 متر نمی‌رسد اما معلوم نیست چرا کسی با عبور این کشتی‌ها -که قطعا مجهز به تجهیزات ردیاب هستند- از تنگه هرمز مقابله نمی‌کند.
صیادان جاسک می‌گویند: فرماندار این شهرستان تازه عوض شده و فرماندار جدید در نخستین روزهای کارش، با تخلفات یکی از کشتی‌های چینی برخورد کرده اما نمی‌دانیم نتیجه این برخورد چه بوده است. آنها هر روز می‌بینند که کشتی‌های چینی تور ترال خود را از مناطق کم‌عمق به روی آب‌های منطقه پهن می‌کنند و حتی سنگ و مرجان کف دریا را هم جارو می‌کنند. به لاک‌پشت و دلفین و کوسه هم رحم نمی‌کنند و سوخت ارزان‌قیمت 350تومانی در اختیار آنها قرار می‌دهد و روی آب، به کشتی‌های چینی خدمات می‌دهند.
صیادان جاسک اعلام می‌کنند که شاپور کاکولکی معاون صید سازمان شیلات ایران به هرمزگان سفر کرده و قرار است با آنها هم نشستی داشته باشد. اخبار بعدی که از جلسه معاون صید سازمان شیلات ایران به گوش می‌رسد، بسیار نگران‌کننده است زیرا کاکولکی به اتحادیه‌ها و صیادان دو وعده می‌دهد. یکی اینکه مجوزهای بیشتری برای صیادی در آب‌های جنوب صادر کند و دیگر آنکه دو نفر از مردم محلی با هزینه صاحب کشتی، به عنوان ناظر روی کشتی‌های صنعتی مستقر شوند. اما آیا ذخایر آب‌های جنوب این اجازه را می‌دهد که مجوز بیشتری بدهیم؟ و آیا امکان تبانی بین صاحبان کشتی صنعتی که پرداخت حقوق ناظران را بر عهده دارند، با این ناظران بومی وجود ندارد؟
98 کشتی صیادی صنعتی
هیچ‌کس نمی‌داند دقیقا چند کشتی چینی در آب‌های جنوب فعالیت می‌کنند چون به نظر نمی‌رسد که مسئولان شیلات ایران هم طرفدار شفافیت باشند. فقط صیادان و منابع محلی می‌گویند: 98 فروند کشتی در آب‌های جنوب به صید صنعتی مشغول هستند که 17 فروند آن با خدمه ایرانی و بقیه خارجی هستند. کشتی‌های خارجی متعلق به کشورهای چین، تایلند و ایسلند هستند. سوخت این کشتی‌ها یارانه‌ای و به قیمت 350 تومان محاسبه می‌شود. محموله‌های صیدشده در سردخانه بندر شهیدرجایی بسته‌بندی می‌شود و صاحبان کانتینرهایی که این محموله‌ها را حمل می‌کنند، مدعی هستند که تمام محموله به خارج صادر می‌شود. کسی دقیق نمی‌داند کدام شرکت‌ها، صاحبان کشتی‌های چینی هستند و نحوه قرارداد با آنها چگونه است. فقط آنها را به اسم آقازاده‌ها می‌شناسند و می‌گویند: هر آقازاده 17 تا 18 کشتی دارد اما هر یک کشتی که مربوط به مردم محلی است و از بوشهر می‌آید، پنج تا شش صاحب دارد. علاوه بر اینکه آقازاده‌ها صاحب کشتی‌ها هستند، فرزندانشان هم کار بیمه این کشتی‌ها را عهده‌دار شده‌اند و شبکه‌ای از منافع برای عده‌ای خاص شکل گرفته است. برخی منابع محلی می‌گویند قرار بوده به اتحادیه‌ها هم موافقت اصولی برای صید داده شود اما بعدها که کشتی‌های چینی به کشور وارد می‌شوند، موافقت اصولی مربوط به اتحادیه‌ها لغو می‌شود و همین مسئله زمینه نارضایتی تشکل‌های صیادی را فراهم می‌کند.
عدم شفافیت در قراردادهای کشتی‌های صیادی صنعتی
تأیید و تکذیب‌های شیلات ایران هم تمامی ندارد. یک روز به‌طور کامل حضور کشتی‌های چینی در آب‌های جنوب را رد می‌کند. روز دیگر می‌گوید به دنبال انتقال تکنولوژی پیشرفته صید میکتوفیده به ایران هستیم و کشتی‌های با خدمه چینی به صورت اجاره به شرط تملیک به ایران منتقل شده‌اند و شرط داشتن خدمه خارجی از سوی کشور دارنده تکنولوژی به دلیل مشکل ارائه وثیقه از سوی ایران، مطرح شده است. گاهی هم واکنش‌های دیگری به حرف و حدیث‌های مربوط به صیادی در آب‌های جنوب نشان می‌دهند. تا جایی که حتی پای محمدجواد ظریف هم به داستان کشتی‌های چینی باز می‌شود. او در برنامه حالا خورشید که قطعا برنامه‌ای غیرتخصصی است، توضیح می‌دهد که حق صید در آب‌های جنوب، به چینی‌ها اجاره داده شده است. البته وزیر امور خارجه تأکید می‌کند: قراردادهای مختلفی با کشورهای خارجی بسته شده و نوع قرارداد هر یک از این کشتی‌ها متفاوت است.
اگرچه سازمان شیلات بارها اعلام کرده که فقط ماهی‌های غیرحلال صیدشده توسط شناورهای صنعتی آب‌های جنوب، به خارج از ایران صادر می‌شود اما مردم بر این باورند که کل محموله کشتی‌های چینی صادر می‌شود. گروهی هم فکر می‌کنند محموله‌های صیدشده مربوط به اقساط کشتی‌ها باشد. زیرا در سوابق شرکت صید کیش که از سال 65 با چینی‌ها کار می‌کند، آمده است که به ازای 12 فروند شناور صیادی، به مدت 10 سال سهمی از آبزیان غیرماکول در اختیار چینی‌ها قرار می‌گیرد. در نتیجه حالا که شرایط عقد قرارداد به دلیل تحریم‌ها برای ایران سخت‌تر شده و با توجه به ولع چینی‌ها برای صید ماهیان ماکول که قیمت آنها دو تا سه برابر میکتوفیده و یال اسبی است و صید را برای صاحبان کشتی اقتصادی می‌کند، این احتمال وجود دارد که کل محموله به چین صادر شود.
استفاده از شیوه صید منسوخ‌شده
منابع محلی که از مفاد قراردادها به درستی اطلاعی در دست ندارند، نگران‌اند که با گران‌شدن قیمت دلار و طولانی‌شدن مدت بازگشت سرمایه، ایران در چند دهه ناگزیر باشد ذخایر خود را به کشورهایی که ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین شیوه صید را به کشور وارد کرده‌اند، صادر کند. کیانوش جهانبخش، عضو شورای شهر بندرعباس و عضو هیئت رئیسه شورای‌عالی استان‌ها درباره عدم شفافیت در زمینه قرارداد کشتی‌های چینی می‌گوید: سؤال اساسی ما این است که اعلام کنند این کشتی‌ها در اجاره چه شرکتی هستند. بحث اصلی ما این نیست که چینی‌ها مشغول صید هستند یا ایرانی‌ها؛ تحت هر قالب و مجوزی این کار را انجام می‌دهند. بحث ما حفظ ذخایر دریا و عدم استفاده از صید ترال است که در کل دنیا منسوخ شده است.او اضافه می‌کند: این بازی تأیید و تکذیب دردی را دوا نمی‌کند. وظیفه اصلی شیلات ایران حفظ ذخایر و مدیریت منابع آبزیان خلیج فارس و دریای عمان است. اگر واقعا این سبک صید با این حجم صید متناسب با سیاست اداره شیلات و سازمان شیلات ایران است، ما دیگر حرفی نداریم.
او همچنین از شایعاتی که در زمینه صدور مجوز صادرات باله کوسه برای کشتی‌های صنعتی منتشر شده، ابزار نگرانی می‌کند و معتقد است شیلات باید به این ابهامات پاسخ بگوید.
افزودن بر ابهامات معمای جنوب
تاکنون شیلات بارها به ابهامات حضور کشتی‌های صیادی صنعتی با خدمه چینی در آب‌های جنوب پاسخ داده، اما هیچ‌کدام از پاسخ‌هایی که ارائه کرده است، از نظر اهل فن قانع‌کننده نیست. عبدالرسول غریبی، نماینده جامعه صیادی استان بوشهر و کشور درباره بخشی از این ابهامات عنوان می‌کند: شیلات گفته هدف از حضور این کشتی‌ها در آب‌های جنوب انتقال تکنولوژی است. در‌حالی‌که تجهیزات نصب‌شده روی این کشتی‌ها نشان می‌دهد شیوه صید آنها ترال و از ابتدایی‌ترین نوع کف‌کش است که تکنولوژی بالایی نیست. او ادامه می‌دهد: شیلات باید پاسخ بگوید که چرا از سال 65 به بعد یا در ابتدای سال 70، 30 تا 40 فروند کشتی صنعتی را که در بندر می‌توانست یال اسبی صید کند، با پول بیت‌المال و سرمایه مردم خریداری و مجوز آنها را ابطال کرد؟ در آن زمان اعلام شد شیوه صید این کشتی‌ها ترال بوده و صید انتخابی انجام نمی‌دادند. کشتی‌هایی که امروز به آب‌های جنوب ایران وارد شده‌اند هم صید ترال می‌کنند.
به گفته غریبی شیلات در صورتی می‌تواند بگوید کشتی‌های چینی تجهیزات پیشرفته دارند که صید آنها هدف‌دار باشد و صرفا میکتوفیده را صید کند.
او تأکید می‌کند: ما زمانی در کشور وام‌هایی را با عنوان «تعاونی گسترش» می‌دادیم. این تعاونی‌ها ملزم بودند 50 نفر از جامعه بی‌کار را در این شرکت‌ها عضو کنند. حال اگر قصد ورود کشتی جدید به منطقه داشتند، باید در جاسک، پسابندر، کلاهی و چابهار هرکدام صد صیاد را در هر کشتی سهام‌دار می‌کردند. به این ترتیب صیاد تکلیفش معلوم بود که در برداشت میکتوفیده خودش هم شریک است. به‌لحاظ مدیریتی در یک بخشی تلاش صید را محدود می‌کردیم و در یک بخش دیگر که دست‌نخورده بود مثل میکتوفیده یا فانوس‌ماهی با تکنولوژی که آنها مدعی هستند، اقدام به صید ذخایر می‌کردیم؛ اما تورهای ترال یک تکنولوژی نفرین شده است و حتی چین هم در آب‌های خودش از این تکنولوژی استفاده نمی‌کند.
نماینده جامعه صیادی بوشهر ادعای شیلات درباره صید میکتوفیده توسط کشتی‌های چینی را رد می‌کند و در ادامه با استناد به آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان شیلات ایران، عنوان می‌کند: براساس آمارهای شیلات این کشتی‌ها 27 هزار تُن صید داشته‌اند. 17 هزار تُن فانوس‌ماهی و 10 هزار تُن سایر آبزیان بوده است.
او ادامه می‌دهد: به‌ازای 10 هزار تُن فانوس‌ماهی که توسط کشتی‌های صنعتی صید شده، 10 هزار تن ماهی تجاری هم صید شده است. هشت هزار تن یال اسبی حرام‌گوشت هم در آمارها به چشم می‌خورد.
غریبی با تأکید بر اینکه صید در آب‌های جنوب حتما با موافقت شیلاتی‌ها انجام می‌شود، صید میکتوفیده را فاقد صرفه اقتصادی می‌داند و بر این باور است که درآمدهای حاصل از صید این گونه، نمی‌تواند تأمین‌کننده هزینه‌ها و سرمایه‌ای باشد که برای اجاره و خرید کشتی نیاز است.
او اضافه می‌کند: رویکردی که شیلات دارد، رویکرد موجهی نیست. تفکرهای اقتصاد لیبرالی و توجیه‌کردن هدف با هر وسیله‌ای یک آزمون و خطای سنگین در ارتباط با ذخایر و منابع دریاست. به گفته نماینده صیادان بوشهری یکی‌بودن ناظر و بهره‌بردار در دریا، سبب توسعه صید ناموجه و تشویق، ترغیب و تبانی برای برداشت بیش‌ازحد منابع می‌شود. این ضایعه وحشتناکی است که صیادان جنوبی صدای آن را شنیده‌اند و آثار آن را به‌طور محسوس، لمس می‌کنند؛ بنابراین باید ناظر و بهره‌بردار در دریا از هم جدا شود.
او تأکید می‌کند: تبانی بخش‌های مختلف باعث ازبین‌رفتن ذخایر می‌شود. ما با همسایگانی روبه‌رو هستیم که به‌دلیل وابستگی به نفت، به مدیریت صید توجهی ندارند. البته در‌حال‌حاضر عربستان در مناطق خود به مدت دو ماه، صید شیرماهی را ممنوع کرده؛ این در حالی است که در ایران، دریابست ما به‌جای فصل تخم‌ریزی ماهی‌ها، در مرداد و تیر انجام می‌شود
