همزمان با اوج گیری انتقادهای نمایندگان مجلس، فعالان بخش خصوصی و کارشناسان از وزارت نفت درباره بی توجهی این وزارتخانه به راهکارهای مقابله با تحریم های نفتی آمریکا بخصوص فروش نفت به بخش غیردولتی در بورس، روابط عمومی وزارت نفت در تاریخ 4 شهریورماه اعلام کرد: «عرضه نفت در حلقه صادراتی بورس انرژی موافقان و مخالفان جدی دارد، به همین دلیل این موضوع به دفعات در نشست‌های کارشناسی و مدیریتی مطرح و دیدگاه‌های مختلف به تفصیل بیان شده است. هم‌اکنون پس از بررسی دقیق دیدگاه‌های موافق و مخالف و جنبه‌های مثبت و منفی عرضه نفت در حلقه صادراتی بورس انرژی، موضوع با توجه به مصالح کشور، ازسوی مرجع قانونی ذی‌ربط در مرحله نهایی تصمیم‌گیری قرار دارد؛ بدیهی است پس از تصمیم‌گیری موضوع به اطلاع عموم خواهد رسید».
هرچند انتشار این توضیحات توسط وزارت نفت در راستای پاسخ دادن به انتقادها از این وزارتخانه درباره این موضوع صورت گرفت ولی این توضیحات به قدری «کوتاه» و «کلی» بود که این پیام را صراحتا به مخاطبین منتقل می‌کرد که صرفا از باب «رفع تکلیف» منتشر شده است. در واقع، پیام انتشار این توضیحات این است که وزارت نفت نه تنها هنوز هیچ اقدام مهمی در راستای اجرای فروش نفت به بخش غیردولتی در بورس انجام نداده است بلکه همچنان هیچ علاقه ای ندارد درباره این موضوع صراحتا دیدگاه خود را اعلام کند.
سکوت دو ماهه وزارت نفت درباره پیشنهاد مهم جهانگیری درباره تحریم‌های نفتی
سکوت محض وزارت نفت درباره موضوع فروش نفت در بورس در حالی تداوم دارد که حدود دو ماه از اظهارات صریح و مکرر اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور و رئیس ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی درباره ضرورت اجرای این راهکار برای بی اثر کردن تحریم های نفتی آمریکا می گذرد. اولین بار جهانگیری در مراسم روز ملی صنعت و معدن مصادف با 10 تیرماه با اشاره به تحریم های نفتی آمریکا گفت: «نفت خام ایران در بورس داخلی عرضه خواهد شد و بخش خصوصی، شفاف نفت بخرد صادر کند». مجددا معاون اول رئیس جمهور در جلسه شورای عالی اداری استان اصفهان در تاریخ 19 تیرماه موضوع تحریم‌های نفتی آمریکا را مطرح کرد و گفت: «ما حتی اعلام کرده ایم که در بورس، نفت می فروشیم و فروش نفت در بورس شفاف ترین و سالم ترین روش معامله است زیرا در مقابل انظار عمومی مردم صورت می گیرد».
علی رغم مباحث گسترده مطرح شده در رسانه‌های مختلف درباره پیشنهاد جهانگیری مبنی بر عرضه نفت در بورس و همچنین گذشت دو ماه از ارائه این پیشنهاد، همچنان وزارت نفت «تقریبا هیچ» واکنشی به این پیشنهاد نداده و در این زمینه ترجیح داده است که سکوت کند. شاید تنها واکنش این وزارتخانه، اظهارات سعید خوشرو، مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران بود که ساعاتی بعد از انتشار پیشنهاد معاون اول رئیس جمهور در رسانه ها در 10 تیرماه، توسط سایت عصر ایران منتشر شد و نشاندهنده مخالفت ضمنی فروشنده انحصاری نفت کشورمان با این پیشنهاد جهانگیری بود. خوشرو در این مصاحبه توسط حامیان زنگنه و از مخالفان عرضه نفت در بورس، منتشر شده بود، درباره اخبار منتشره شده در خصوص عرضه نفت خام در بورس انرژی گفت: «در صورت وجود تقاضای واقعی برای شرکت‌های پالایشی داخلی، حتی اگر توان پالایشی اندکی داشته باشند، نفت خام عرضه می‌کنیم که این نفت خام، مختص مصرف در پالایشگاه‌های داخلی است و کارکرد صادراتی ندارد». همچنین در حالی که تاکنون میعانات گازی در رینگ صادرات عرضه نشده است، مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران در اظهاراتی خلاف واقع، مدعی شد: «عرضه میعانات گازی در رینگ صادراتی با تسویه ارزی از مدت‌ها قبل انجام می‌شده که استقبالی نشده و هیچ معامله‌ای هم انجام نشده است».
به غیر از این اظهارات خوشرو که توسط رسانه های حامی دولت، اصلا جدی گرفته نشد و ضریب پیدا نکرد (موضوعی که با توجه به محل انتشار، مصاحبه گیرنده و بخصوص موضع منفی این رسانه ها درباره فروش نفت در بورس، اصلا اتفاقی به نظر نمی رسید)، مجموعه وزارت نفت «دقیقا هیچ» واکنشی به پیشنهاد معاون اول رئیس جمهور مبنی بر فروش نفت در بورس به عنوان راهکاری برای بی اثر کردن تحریم های نفتی آمریکا نداد.
سناریوهای مختلف درباره رفتار عجیب وزارت نفت درباره فروش نفت در بورس
سه تحلیل مختلف درباره این رفتار عجیب وزارت نفت که به معنای بی اعتنایی عملی این وزارتخانه به موضوع فروش نفت در بورس است، وجود دارد که عبارتند از:
1- وزارت نفت منتظر مشخص شدن نتیجه مذاکرات با اروپاست: برخی از مدیران و کارشناسان سابق یا فعلی امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به عنوان مسئول فروش نفت کشورمان اعتقاد دارند که امکان فروش نفت ایران خارج از چارچوب تحریم های آمریکا وجود ندارد یعنی عبور از این تحریم ها غیرممکن است. از طرف دیگر، همانطور که محمدعلی خطیبی آخرین مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران در دولت دهم بارها اشاره کرده است، برخی افراد در این بخش از شرکت ملی نفت ایران با ترویج تفکراتی مانند «اجازه دهید صادرات نفت زمین بخورد تا آقایان بروند یک فکری کنند»، تلاش می کردند در اوایل دهه 90، نظام را مجبور به پذیرش درخواست‌های غربی ها در زمینه هسته‌ای کنند. بر همین اساس، این موضوع چندان دور از ذهن نیست که برخی از مدیران و کارشناسان امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران همچنان اعتقاد یا تمایلی به فعالیت در زمینه بی اثر کردن تحریم های نفتی آمریکا نداشته باشند و با تزریق همین تفکر به مدیران ارشد وزارت نفت، جلوی فعالیت جدی آنها در زمینه بررسی راهکارهای مختلف بی اثر کردن این تحریم ها از جمله فروش نفت در بورس را بگیرند. با این وجود، خیلی بعید به نظر می رسد مدیران ارشد وزارت نفت زیر بار پذیرش این تفکر رفته و صرفا منتظر مشخص شدن نتیجه مذاکرات دولت با اروپا باقی مانده باشند.
2- وزارت نفت مخالف فروش نفت در بورس است ولی توان یا حوصله دفاع از دیدگاهش را ندارد: به جرات می توان ادعا کرد که امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به عنوان فروشنده انحصاری نفت کشورمان، نه تنها با فروش نفت در بورس بلکه اصولا با هر روشی که زمینه را برای فعالیت بخش خصوصی در زمینه فروش نفت ایران باز کند، مخالف است. دلیل این موضوع هم تمایل امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به تداوم انحصارش در زمینه فروش نفت کشورمان است. با این وجود، شواهد متعددی وجود دارد که هم وزرای نفت دولت دهم یعنی میرکاظمی، علی آبادی و قاسمی و هم وزیر نفت دولت یازدهم و دوازدهم یعنی زنگنه مخالف فعالیت بخش خصوصی در زمینه فروش نفت ایران بخصوص از طریق سازوکار بورس نیستند و حتی تلاش کرده اند زمینه لازم برای این موضوع را فراهم کنند. عرضه نفت در بورس با هدف صادرات در تابستان و پاییز 90 و با هدف فروش داخلی در بهار و تابستان 93 علی رغم عدم تمایل امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران از مصادیق صحت این تحلیل است. پیگیری های خبرنگار فارس حاکی از آن است که زنگنه چند ماهی است که علی اکبر پورابراهیم مدیرعامل شرکت نیکو را مسئول پیگیری اجرایی شدن موضوع فروش نفت در بورس کرده است. با توجه به آنچه گفته شد، بعید به نظر می رسد که وزارت نفت مخالف فروش نفت در بورس باشد.
3- وزارت نفت مخالف فروش نفت در بورس نیست ولی حوصله پیگیری جدی برای اجرای آن را ندارد: با توجه به توضیحاتی که در بند قبلی ارائه شد، می توان گفت که وزارت نفت و به طور خاص شخص وزیر نفت، مخالف فروش نفت در بورس نیست. با این وجود، نباید این واقعیت مهم را از یاد برد که امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران، مسئول اصلی فروش نفت کشورمان است و حتی در نهایت اگر برخلاف تمایلش توسط وزارت نفت موظف شود که نفت را در بورس عرضه کند، می تواند با عدم همکاری مناسب با سازمان بورس و متقاضیان خرید نفت از بورس، موجب شود که این راهکار شکست بخورد. دقیقا همین قضیه در تابستان و پاییز 90 و همچنین در بهار و تابستان 93 اتفاق افتاد و موجب شد عرضه نفت در بورس ناکام بماند. به همین دلیل، وزیر نفت که می داند به دلیل عدم تمایل امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران، خبری از موفقیت عرضه نفت در بورس نخواهد بود و از طرف دیگر هم علاقه ای به برخورد جدی با امور بین الملل این شرکت و یا تغییر مدیر این بخش از شرکت ملی نفت ایران ندارد، ترجیح می دهد موضوع فروش نفت در بورس را به صورت جدی دنبال نکند.
شواهد متعددی وجود دارد که نشاندهنده صحت این تحلیل است. در واقع، اگر سکوت محض وزارت نفت درباره پیشنهاد فروش نفت در بورس را در کنار فعالیت های اندک صورت گرفته توسط این وزارتخانه در راستای اجرایی شدن این موضوع قرار دهیم، به این نتیجه میرسیم که وزارت نفت مخالف بورس نیست ولی حوصله پیگیری جدی برای اجرای آن را ندارد و صرفا فعالیت های اندکی در این زمینه انجام می دهد تا مجلس و سایر نهادهای حاکمیتی حامی فروش نفت در بورس، احساس نکنند که این وزارتخانه به این راهکار بی اثر کردن تحریم ها بی توجه است. به عنوان مثال، مسئول اصلی پیگیری این موضوع در وزارت نفت که توسط شخص وزیر نفت تعیین شده، علی اکبر پورابراهیم مدیرعامل شرکت نیکو است. انتخاب این مدیر جوان برای پیگیری این موضوع، اتفاق چندان مثبت و امیدوار کننده ای نبود زیرا
اولا: این مدیر بسیار جوان و متولد دهه شصت که سابقه چندانی در صنعت نفت ندارد و انتخاب او برای تصدی این پست در تاریخ 21 خردادماه امسال برای بسیاری از کارشناسان و رسانه ها که با ظرفیت‌های شرکت نیکو و فعالیت های این شرکت در دوران اجرای تحریم های نفتی در اوایل دهه 90 تا حدودی آشنایی دارند، شگفت زده کرد. طبیعتا مدت زمان قابل توجهی طول خواهد کشید که این مدیر جوان به خوبی بر کار خود مسلط شود و به جایگاه مناسبی در بین مدیران وزارت نفت برسد.
ثانیا: مسئول اصلی فروش نفت کشورمان، امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران است. وقتی به جای یکی از کارشناسان یا مدیران این بخش از شرکت ملی نفت ایران، مدیرعامل شرکت نیکو که به نوعی رقیب این شرکت در فروش نفت محسوب می شود و اختلافات زیادی با آنها دارد، به عنوان مسئول پیگیری موضوع فروش نفت در بورس انتخاب می شود، قطعا پیگیری برای اجرایی سازی فروش نفت در بورس به مراتب پیچیده تر و مشکل تر خواهد شد.
در مجموع، به جرات می توان گفت تا زمانی که وزارت نفت به صورت جدی پیگیر اجرای فروش نفت در بورس نشود و نتواند جلوی مخالفت امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران در این زمینه را بگیرد، خبری از اجرای این راهکار موثر بی اثر کردن تحریم های نفتی آمریکا نخواهیم بود. تا حدود دو ماه دیگر یعنی موعد بازگشت تحریم های نفتی آمریکا مشخص خواهد شد که مجددا با تعلل وزارت نفت و انحصار طلبی امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران، شاهد عدم اجرای این راهکار و در نتیجه، کاهش چشمگیر صادرات نفت کشورمان خواهیم بود یا خیر؟
گفتنی است بسیاری از کارشناسان و مراکز پژوهشی اعتقاد دارند که بهترین راهبرد برای بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا در زمینه فروش نفت، «فروش ریالی نفت در بورس» است. در این صورت، به دلیل شفافیت انتخاب مشتری و تعیین قیمت در این روش، مسئولیتی متوجه مدیران امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران نخواهد بود. صادرات نفت ایران نیز توسط بخش غیردولتی انجام می‌شود که علی‌رغم اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا در این زمینه از انگیزه و انعطاف فراوانی برای فروش نفت برخوردارند. همچنین با فروش ریالی نفت، درآمد دولت مستقیماً به‌صورت ریال و مستقل از نظامات مالی بین‌المللی تأمین می‌شود.
