۲۳ اسفندماه سال گذشته بود که نام انیمیشن سینمایی «فیلشاه» در کنار ۶ فیلم سینمایی برای اکران نوروز ۹۷ قرار گرفت. انیمیشنی که مورد توجه مخاطبان و منتقدان سی‌وششمین جشنواره فیلم فجر قرار گرفت، اما در هیئت داوران این جشنواره داوری نشد. داوری‌نشدنی که امروز سازندگان این انیمیشن آن را حاصل بی‌کفایتی دبیر این دوره از جشنواره فجر می‌دانند.
اکران آغاز شد؛ اما تعداد مخاطبان آن نسبت به سایر فیلم‌ها کمتر بود و ابتدا مورد توجه مخاطبان اندکی قرار گرفت. ولی این فروش پایین ادامه پیدا نکرد؛ چرا که به یکباره با تبلیغات دهان به دهانی که توسط مخاطبان این اثر صورت گرفت، بسیاری از کسانی که سال‌ها به سینما نیامده بودند، بار دیگر به سینما آمد و به تماشای این فیلم نشستند. همین امر باعث شد که «فیلشاه» به یکباره اوج گرفته و بسیاری از فیلم‌ها را پست سر گذاشته و به فروشی بالغ بر ۷ میلیارد تومان دست یابد، فروشی که تا به حال هیچ انیمیشنی در ایران به آن دست نیافته بود.
به همین مناسبت با عوامل فیلشاه شامل هادی محمدیان (کارگردان)، حامد جعفری (تهیه‌کننده) و محمدحسین رجبی دوانی (محقق تاریخی) به گفتگو نشسته‌ایم که مشروح آن را در ادامه آن می‌خوانید.
*آقای جعفری، چه مسیری از «شاهزاده روم» طی شد تا امروز به انیمیشن «فیلشاه» رسیدید؟ پیش این گفته بودید که اشکالاتی در ساخت «شاهزاده روم» وجود داشت، برایمان بگویید که چه اتفاقی افتاده که «فیلشاه» از «شاهزاده روم» هم عبور کرد و محبوبیت بیشتری را از سمت مخاطبان سینما به دست آورد؟
جعفری: مجموعه هنر پویا سعی می‌کند که یک کمپانی باشد و امیدواریم که به نقطه‌ای برسیم که هر سال حداقل یک اثر در سینما‌های کشور داشته باشیم، البته برنامه‌هایی هم برای رسیدن به این نقطه داریم. «فیلشاه» اولین گام از آن برنامه بود. یعنی ما در میانه راه تحقیق و تکمیل داستان «فیلشاه»، «شاهزاده روم» را اکران کردیم. این حرکت به ما کمک کرد تا در بخش‌های مختلف مانند تولید، نرم افزار و...، نقاط ضعف و قوتمان را پیدا کرده و آن‌ها را بهبود بشیم.
من در صحبت‌هایم گفتم که می‌خواهیم کمپانی باشیم و دلیل محکمی برای این گفته دارم. یکی از دلایلی که امروز برجسته‌ترین انیمیشن‌های دنیا را با اسم کمپانی‌هایشان می‌شناسند، به این علت است که آن انیمیشن حاصل تجربه آن کمپانی انیمیشن‌سازی است. «فیلشاه» با این قاعده شکل گرفت؛ امروز از خروجی کار راضی هستیم؛ اما این به معنا آن نیست که تلاش نمی‌کنیم که بهتر شویم.
«فیلشاه» مدیون «شاهزاده روم» است
*می‌شود گفت که «فیلشاه» مدیون «شاهزاده روم» است؟
جعفری: قطعاً! تمام آثاری که ما می‌سازیم، مدیون «شاهزاده روم» است، دلیل این امر هم این است که ما از تجربیاتی که در ابتدا از «شاهزاده روم» به آن‌ها رسیده‌ایم برای آثار بعدی خود استفاده می‌کنیم.
*آقای محمدیان انیمیشن‌ها چه پتانسیلی برای روایت داستان‌ها دارند و به نظرتان به چه میزان داستان‌هایی که انیمیشن‌ها، آن‌ها را مطرح می‌کنند در ذهن کودکان‌ونوجوانان مقبول واقع می‌شود؟
محمدیان: در تمام دنیا انیمیشن پیشتاز است، چرا که هم مخاطب بزرگسال را به سمت خود می‌کشاند و هم مخاطب کودک‌ونوجوان. در واقع این عرصه با افراد بیشتری در ارتباط هستند و به همین علیت تاثیرگذاری آن بیشتر است. این موضوع در حالی است که آثار رئال عموماً کودکان‌ونوجوانان را از دست می‌دهند. البته ساخت اثر برای کودکان‌ونوجوانان سخت‌تر و حساس‌تر است؛ چرا که در سنی هستند که بیشتری میزان تاثیرپذیری را دارند.
از طرفی دیگر ذات بشر به نحوی است که به داستان علاقه‌مند است و به همین خاطر است که قرآن کریم، با زبان قصه محور‌های مهم را شرح داده است. عموماً انیمیشن‌های دنیای بزرگتری نیست به دنیای رئال دارند، به همین خاطر دستشان برای به تصویر کشیدن صحنه‌های سورئال بازتر است. انیمیشن‌ها خطوط قرمز کمتری دارند و می‌تواند مکان‌ها و صحنه‌هایی را به تصویر بکشد که فیلمسازان رئال از انجام آن عاجز هستند. تصور می‌کنم که به همین خاطر است که دنیای انیمیشن‌ها برای بچه‌ها جذاب است. این ظرفیت، ظرفیت بالایی است و می‌تواند قصه‌هایی را برای کودکان‌ونوجوانان به تصویر بکشد که آموزنده هستند.
خاطرم دارم وقتی که «شاهزاده روم» در جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد عده‌ای آمدند و گفتند «چرا ناموس اهل بیت را نشان می‌دهید!»، ولی بعد از اکران عمومی، این انیمیشن برای دختربچه‌ها تبدیل به یک الگو شد.
کار فرهنگی زمان‌بر است
*هزینه ساخت یک انیمیشن سینمایی در برخی از موارد از ساخت یک اثر سینمایی گرانتر است. به نظر شما تاثیرگذاری یک فیلم سینمایی بیشتر است یا یک انیمیشن سینمایی؟
محمدیان: پاسخ به این سؤال کمی دشوار است. در عرصه فرهنگ، نمی‌توان توقع تاثیرگذاری یک‌شبه داشت، شاید در برخی از مواقع باید نسلی بیاید و برود تا یک کار فرهنگی تاثیرگذاری لازم را پیدا کند. انیمیشن‌ها نیز جنس تاثیرگذاریشان از این دسته است. انیمیشن‌ها امروز بیشتر برای بچه‌های دهه ۹۰ ساخته می‌شوند و به نظرم زمان تاثیرگذاری این آثار روی بچه‌های دهه ۹۰ در زمان نوجوانیشان خواهد بود.
دست فیلمساز برای تخیل پردازی باز است
*آقای رجبی‌دوانی، وقتی که طرح اولیه انیمیشن «فیلشاه» برای شما فرستاده شد، چه نظری به گروه سازنده این انیمیشن دادید؟
رجبی‌دوانی: من با گروه هنر پویا به سبب ساخت انیمیشن «شاهزاده روم» آشنا شدم. برای ساخت آثاری مانند «فیلشاه» ملاحظات تاریخی وجود دارد، البته در سینما و عرصه انیمیشن، دست فیلمساز باز است که تخیل را نیز به این گونه داستان‌ها وارد کنند. نکاتی درباره داستان وجود داشت که من به سازندگان این انیمیشن منتقل کردم و این هنر تیم سازنده «فیلشاه» بود که از داستانی که در آن خشونت وجود دارد، داستانی جذاب به وجود آوردند.
وقتی که سپاه ابرهه به سمت مکه حرکت می‌کند، با گروهی از قبایل عرب رو به رو شدند و آن‌ها را شکست دادند. این داستان در شرایط عادی، به علت وجود خشونت، مناسب کودکان‌ونوجوانان نیست؛ اما سازندگان انیمیشن «فیلشاه» بسیار ماهرانه این داستان را برای سنین کودک‌ونوجوان مناسب سازی کردند. در این انیمیشن نشان داده می‌شود که فیل‌ها از ورود به شهر مکه امتناع می‌کنند. درست است که سند محکمی برای امتناع فیل‌ها از ورود به شهر مکه وجود ندارد؛ اما ما در بخشی از قرآن کریم می‌بینیم که تمام حیوانات، پرندگان و حتی جانواران تسبیح خداوند را می‌گویند. حتی ما در احادیث داریم که وقتی شما پرنده‌ای را هدف می‌گیرد و نشانه را هم درست گرفته‌اید، ولی تیر به آن پرنده اصابت نمی‌کند، شاید آن پرنده در همان زمان در حال ذکر خداوند است و به همین خاطر خطر از او دور می‌شود.
وقتی چنین ارزش‌ها و مفاهیمی در سنین پایین به بچه‌ها ارائه شود، ذهن این کودکان در همان سنین پایین به این سمت سوق پیدا می‌کند. به همین خاطر بعد از ارائه این طرح، من از آن استقبال کردم و مشورت‌های لازم را در اختیار آن‌ها قرار دادم.
*وقتی از ساخت یک فیلم یا یک انیمیشن سینمایی درباره واقعیت تاریخی جهان اسلام صحبت به میان می‌آید، مخالفان سرسختی پیدا می‌کند و به همین خاطر بسیاری از فیلمسازان ترجیح می‌دهند که وارد این عرصه نشوند. به نظر شما ورود یک انیمیشن به این عرصه به نوعی ریسک به حساب نمی‌آید؟
رجبی‌دوانی: من معتقدم که ما نباید برای ساخت چنین آثاری، به خصوص انیمیشن چنین سخت‌گیری‌هایی داشته باشیم. وقتی در کشور ما یک مجموعه تاریخی ساخته می‌شود که تنها ۲۰ درصد آن با واقعیت همخوانی دارد و باقی آن ساخته ذهن نویسنده آن مجموعه است، ما به آن ایرادی نمی‌گیریم؛ حال چه دلیلی وجود دارد که از داستانی که برای کودکان‌ونوجوانان ساخته شده و نیازمند این است که تخیل را وارد اثر کنیم، ایراد بگیریم.
اصل داستان حمله سپاه ابرهه به خانه کعبه تحریف نشده است، تنها اتفاقی که افتاده این است که داستان برای سنین پایین، مناسب سازی شده است. این انیمیشن علت عدم ورود سپاه ابرهه به سرزمین مکه را امتناع فیل‌ها مطرح می‌کند، این موضوع با آن آیه که می‌گوید همه موجودات در حال تسبیح هستند، همخوانی دارد. اگر داستان این انیمیشن، چنان که به تصویر کشیده شد، نبود جذابیت خود را برای سنین کودک‌ونوجوان از دست می‌داد. بنده به عنوان شخصی که دست‌وپایی در عرصه تاریخ زده‌ام، حرکت این دوستان را تحریف تاریخ نمی‌دانم.
در زمانی که دشمن با ساخت انیمیشن‌های نامتعارف، تلاش می‌کند که ذائقه کودکان‌ونوجوانان ایران را تغییر دهد، روا نیست که با ایرادات سطحی، کار این عزیزان را زیر سؤال ببریم.
خاطرم است زمانی که عروسک‌های دارا و سارا به تازگی فروش بین المللی خود را آغاز کرده بود، بوش رئیس جمهور وقت آمریکا، ورود این عروسک‌ها را به آمریکا ممنوع کرده بود. آن‌ها تا این حد روی محصولات فرهنگی‌ای که وارد کشورشان می‌شود، حساس هستند؛ اما متأسفانه ما به راحتی اجازه می‌دهیم هر محصولی وارد کشورمان شود.
دومین تجربه گروه هنر پویا، امروز با انیمیشن‌هایی قابل مقایسه است که پشت آن‌ها صد سال سابقه است. قطعاً سازندگان انیمیشن «فیلشاه» چند سال دیگر حتی از استاندارد‌های جهانی هم عبور می‌کنند و جلوتر می‌روند.
مؤلف وجود ندارد، ما تنها یک فرستنده هستیم
*آقای محمدیان! برخی از منتقدان، انیمیشن سینمایی «فیلشاه» را شبیه به انیمیشن‌های خارجی مانند «ماداگاسکار» و «عصر یخبندان» می‌دانند، شما خودتان چقدر قائل به این گفتمان هستید؟
محمدیان: در دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم، چنین شباهت‌هایی وجود دارد. شاید علت این که می‌گویند «فیلشاه» به آثاری مانند «عصر یخبندان» شباهت دارد، آن باشد که در هر دو انیمیشن حیوانات کاراکتر انیمیشن هستند. از طرفی دیگر تمام انسان‌ها از دنیای اطراف خود تاثیر می‌پذیرند و این به معنی کپی کردن دنیای اطراف نیست.
به نظرم چیزی به اسم مؤلف وجود ندارد، کسی که می‌گوید مؤلف یک اثر است، باید تحقیق کنید که این اثر را از کجا تاثیر گرفته است؟ من معتقدم که ما تنها یک آینه یا یک فرستنده‌ایم، هر چقدر هم که خودمان را تقویت کنیم، تنها فرستند قوی‌تری می‌شویم و چیزی از خودمان نداریم.
ما برای ساخت انیمیشن سینمایی «فیلشاه» از بهترین طراحان ایرانی استفاده کردیم؛ اما بالاخره من انیمیشن خارجی می‌بینم، طراح شخصیت‌های ما هم انیمیشن می‌بیند و ممکن است از آن آثار الگوبرداری کند و تصور نمی‌کنم که این حرکت، حرکت نادرستی باشد.
بچه‌ها صدای حامد عزیزی را دوست دارند
*چه شد که تصمیم گرفتید از صدای آقای عزیزی برای شخصیت اصلی انیمیشن استفاده کنید؟
محمدیان: همانطور که در انیمیشن «پاندای کونگ‌فو کار» قابل مشاهده است، بچه‌ها صدای آقای عزیزی را دوست دارند و این اتفاق، اتفاق مهمی برای یک اثر کودک‌ونوجوان است، چرا که شما با مخاطبی رو به رو هستید که شاید برای اولین بار است که وارد سینما می‌شود و شما باید در همان دقایق اول انیمیشن رضایت کودکی که داخل سالن سینما نشسته است را جلب کنید، وگرنه کودک به سرعت اثر را پس می‌زند و به تماشای آن نمی‌نشیند. صدای آقای عزیزی، جذابیت‌های لازم برای نشاندن کودک برای تماشای انیمیشن را دارد.
*به طور کلی، دوبله به چه میزان بر یک انیمیشن سینمایی تاثیر دارد و چقدر می‌تواند عنصر جذابیت انیمیشن را بیشتر کند؟
محمدیان: دوبله اتفاق مهمی در یک اثر سینمایی است و این اهمیت تنها در عرصه انیمیشن خلاصه نمی‌شود. پس از این که سینما از حالت صامت خارج شد، بسیاری از بازیگرانی که چهره زیبایی داشتند؛ اما صدا نامناسبی داشتند، از عرصه فیلمسازی کنار گذاشته شدند، حتی چند نفر از بازیگران مطرح سینمای صامت دنیا، به علت همین کنار گذاشته شدن، دچار افسردگی شده و خودکشی کردند. پس صدا عنصر مهمی است.
اهمیت صدا در عرصه انیمیشن ضرایب بیشتری دارد. صدا شخصیت‌ها را زنده می‌کند. پروسه دوبله «فیلشاه» کمی متفاوت از دوبله‌های مرسوم بود، چرا که ما انیمیشن را نساختیم و بعد برای آن‌ها به دنبال دوبلور بگردیم، ما از زمانی که فیلمنامه «فیلشاه» را می‌نوشتیم، دوبلور مورد نظر شخصیتمان را هم انتخاب می‌کردیم و با توجه به ویژگی صدای او فیلمنامه را تکمیل می‌کردیم؛ بنابراین می‌توان گفت که ۷۰ درصد افرادی که کار دوبله «فیلشاه» را برعهده داشتند، از زمان نگارش فیلمنامه انتخاب شده بودند. ما در ابتدا طبق فیلمنامه، دوبله‌ها را ضبط کردم و بعد شروع به ساخت تصاویر متحرک کردیم. برای انتخاب صدا، ما دو سلیقه را در نظر داشتیم، اول این که برای کودکان جذاب باشد و دوم این که برای بزرگتر‌ها نوستالژیک باشد و آن‌ها را نیز برای دیدن انیمیشن ترغیب کند. در مجموع تصور می‌کنم بچه‌ها صدا‌های به کار رفته در «فیلشاه» را دوست دارند.
نظام درجه‌بندی سنی در کشورمان وجود ندارد
*آقای جعفری، شعار گروه هنرپویا این است که «فرزندان خود را آسوده خاطر به سینما بیاورید»، از طرفی دیگر شما تیزری می‌سازند که نشان می‌دهد فیلم‌های سینمای ایران برای کودکان مناسب نیست. این شعار و تیزر می‌خواهند چه چیزی را به مخاطب القا کنند؟ آیا می‌خواهند این را القا کنند که سینما ایران، فضای مناسبی ندارد؟
جعفری: این که ما چرا این شعار را انتخاب کردیم، بخاطر این است که ما کودک را درون خانواده تعریف کرده‌ایم، ما با این شعار می‌خواهیم بگوییم که ما برای تمام اعضای یک خانواده برنامه داریم و آثاری که ما تولید می‌کنیم صرفاً برای کودکان نیست. یکی از دلایلی که ما به صورت جدی با گران شدن بلیت سینما مخالف بوده‌ایم، این است که وقتی یک خانواده برای تماشای یک فیلم به سینما می‌آید، باید رقم قابل توجهی از درآمد خانواده را برای تماشای فیلم بدهد و این موضوع به یک خانواده صدمه می‌زند. به نظرم باید همان اتفاقی که در قطار‌ها و هواپیما می‌افتد، یعنی تخفیف برای کودکان، این موضوع را در سینما هم نهادینه کنیم و برای بلیت بچه‌ها تخفیف در نظر بگیریم. ما با این شعار می‌خواهیم بار دیگر خانواده‌ها را سینما بیاوریم، کما این که با توجه به بازخورد‌ها تاکنون توانسته‌ایم که موضوع را محقق کنیم.
درباره ساخت آن تیزر که گفتید، دقیقاً می‌خواستیم این موضوع را بگوییم که برخی از فیلم‌ها مناسب سن کودک نیست و نباید به تماشای آن بنشیند. در تمام جهان فیلم‌ها با توجه به محدودیت‌های سنی که کارشناسان برای آن فیلم در نظر می‌گیرند، اکران می‌شود؛ یعنی اگر می‌گویند منفی ۱۲ سال، دیگر کودکان به تماشای این فیلم نمی‌نشینند. متأسفانه این مهم در سینمای ما وجود ندارد. خاطرم است وقتی که به یکی از استودیو‌های ساخت انیمیشن در کشور روسیه رفتیم تا یک انیمیشن را ببینم، به محض این که داخل انیمیشن یک جسم تیز نشان داده شد، گفتند که این انیمیشن برای کودکان قابل نمایش نیست. یعنی به این اندازه حساس هستند بر روی آثاری که برای کودکان به نمایش در می‌آید. برخی از فیلم‌هایی که در سینمای کشور خودمان به نمایش در می‌آید من خجالت می‌کشم با حضور همسرم تماشا کنم؛ اما همان فیلم‌ها را برخی با فرزندان خود تماشا می‌کنند.
شعار گروه هنر پویا باعث ناراحتی برخی از فیلمسازان شد؛، اما ما به آن‌ها توضیح دادیم که درباره آثار خودمان نظر می‌دهیم و با این شعار کاری با آثار دیگر نداریم.
داوری نشدن «فیلشاه» در جشنواره فجر به ضعف داروغه‌زاده بازمی‌گردد
*اتفاقی در سی‌وششمین جشنواره ملی فیلم فجر رخ داد و این اتفاق، عدم داوری انیمیشن سینمایی «فیلشاه» بود. این موضوع که بدنه سینمای ایران در حال حاضر انیمیشن‌های سینمایی را جدی نمی‌گیرند تا آن‌ها را داوری کنند را شما چگونه می‌بینید؟
جعفری: دو نکته درباره این موضوع وجود دارد. اول این که ما به هیچ عنوان علاقه‌ای به حضور در سی‌وششمین جشنواره جهانی فیلم فجر نداشته‌ایم و حضور ما در جشنواره فیلم فجر به خاطر اصرار دبیرخانه جشنواره فیلم فجر بود. یعنی آقای داروغه‌زاده به من اصرار کردند که انیمیشن «فیلشاه» را برای دبیرخانه جشنواره فیلم فجر بفرستیم. به خاطر اصرار دبیر جشنواره فجر، ما جلسه‌ای با آقای داروغه‌زاده گذاشتیم و به او گفتیم اگر قرار است در جشنواره فجر به این انیمیشن بی‌توجهی شود ما این انیمیشن را به جشنواره فجر نمی‌فرستیم؛ اما آقای داروغه‌زاده اصرار کرد که انیمیشن را به جشنواره بدهیم،، چون ما برای آن برنامه ویژه‌ای داریم. بعد که جشنواره آغاز شد متوجه شدیم که هیچ برنامه ویژه‌ای وجود نداشته و آقای داروغه‌زاده تنها می‌خواست که ترکیب زیباتری به آثار حاضر در جشنواره بدهد. بدترین و اتفاقی که برای انیمیشن «فیلشاه» افتاد این بود که این انیمیشن به هیچ عنوان داوری نشد و این موضوع به صورت قانونی از دیوان عدالت اداری قابل پیگیری بود، چرا که در قوانین جشنواره فیلم فجر آمده است که هر فیلمی برای بخش مسابقه انتخاب می‌شود، باید توسط هیئت داوران، داوری شود. این موضوع به ضعف دبیر جشنواره برمی‌گردد. وقتی این بی‌توجهی‌ها انجام می‌شود، دیگر کسی رغبت نمی‌کند به سمت عرصه انیمیشن سازی بیاید.
*شما اعتراض نکردید که چرا اثرتان داوری نشده است؟
جعفری: مهم‌ترین هدف ما اکران انیمیشن بود و سعی کردیم خودمان را درگیر این حواشی نکنیم. البته آقای حیدریان که متولی اصلی سینمای ایران است بعد از جشنواره از ما عذرخواهی کرد و سعی کرد در بخش تجلی اراده ملی این موضوع را جبران کند، ما در بخش تجلی اراده ملی حضور پیدا نکردیم و دلیل آن هم اعتراض ما نسبت به جشنواره بود. اگر اوضاع جشنواره فیلم فجر به همین منوال ادامه پیدا کند، ما به هیچ عنوان آثاری بعدیمان را به این جشنواره نمی‌فرستیم.
