یکی از ضرب المثل‌های فارسی که بارها آن را شنیده ایم مثل «چاه نکن بهر کسی، اول خودت بعد کسی است». این ضرب المثل اخلاقی را در خلال این آیه نورانی مشاهده بفرمایید:
در این آیه شریفه می خوانیم: «و برخى از آن بادیه نشینان کسانى هستند که آنچه را [در راه خدا] هزینه مى کنند خسارتى [براى خود] مى دانند و براى شما پیشامدهاى بد انتظار مى برند پیشامد بد براى آنان خواهد بود و خدا شنواى داناست»
یکی از نکات مهم در این آیه این است ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻯ ﺩﻳﮕﺮﺍﻥ ﺗﻤﻨّﺎﻯ ﺷﺮّ ﺩﺍﺭﺩ، ﺧﻮﺩﺵ ﮔﺮﻓﺘﺎﺭ ﺁﻥ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ
رابطه مرموز خاصى در میان دل‌ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» یک واقعیت است. گویى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گویند و رابطه برقرار مى‌سازند. هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى به دیگران گردد، این پیام به قلب آنها منتقل مى شود و آنها مقابله به مثل مى کنند.
یکی از مصادیقی که در خود بدنیتی و تمنای شر داشتن برای دیگران را دارد، غیبت کردن است، زیرا کسی که غیبتی را شروع می کند، بخواهد یا نخواهد در مسیر بسیاری از بدخواهی ها برای فرد غیبت شونده شده است؛ مسیری پر از بدگویی ها، ریختن آبرو و شکستن حرمت افراد، تمسخر، سرزنش و... چرا که در معنای غیبت این گونه می گویند که ؛ غیبت در لغت به معنای «پشت سرکسی بدگویی کردن» یا «پشت سرکسی حرف زدن» است.
در اصطلاح شهید ثانی در کشف الریبه غیبت را در اصطلاح چنین تعریف نموده است: «غیبت آن است که انسان، مردم را متوجه عیوب شخصی بکند که او دوست ندارد این سخنان درباره اش زده شود و هدف گوینده آن باشد که به آن شخص اهانت کند و او را تحقیر نماید.»
چاه مکن بهر کسی
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در بیانی می فرمایند: لا تَغتَبْ فتُغتَبُ، و لا تَحفِرْ لِأخِیکَ حُفرَةً فَتَقَعَ فیها؛ فإنَّکَ کما تَدینُ تُدانُ: غیبت نکن، که از تو غیبت مى شود. و براى برادرت چاه مکن که خود در آن مى افتى؛ زیرا به هر دست بدهى، با همان دست پس مى گیرى.
در روایت دیگری است که ابوحمزه گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام مى فرمود: هنگامی که مردى به برادر مومن خود بگوید (اف) از پیوند (دینى) با او بیرون رفته، و هرگاه به او بگوید: تو دشمن منى، یکى از آن دو کافر شده اند، و خداوند از هر مومنى که نیت بد نسبت به برادر مومنش در دل دارد هیچ عملى را نپذیرید.
در جایی دیگر نیز ابان بن عبدالملک از امام صادق علیه السلام حدیث کند که آن حضرت فرمود: در گرفتارى برادر (دینى) خود اظهار شادى و شماتت مکن تا (در نتیجه) خداوند به او ترحم کند و آن گرفتارى را به سوى تو بگرداند. هر کس به مصیبتى که به برادر (دینیش) رسیده شادکام شود از دنیا نرود تا خودش گرفتار آن شود.
ریشه بدخواهی ها کجاست؟
اصلی ترین ریشه بدخواهی و به عبارتی بد خواستن برای دیگران حسادت است. حسد یعنی کسی یک نعمتی دارد ولی حاسد (حسد ورزنده) دوست دارد و می خواهد که آن نعمت از محسود زایل شود. در حقیقت حسود چشم داشتن خوبی و خیر و خوشی برای دیگران و کسی که به او حسد می ورزد را ندارد. و این گونه می شود که حسد، دنبالش غیبت و بد اخلاقی های دیگران هم خواهد آمد تا آن شخص محسود را در میان مردم بشکند و بی اعتبارش کند.
چگونه خود را درمان کنیم؟
در تعبیری از امام علی (علیه السلام) که فرمودند: اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَیرِکَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِکَ. کینه و بدخواهى دیگران را از سینه خود دور کن تا بدخواهى به تو از سینه دیگران ریشه کن شود.
اصلی ترین ریشه بدخواهی و به عبارتی بد خواستن برای دیگران حسادت است. حسد یعنی کسی یک نعمتی دارد ولی حاسد (حسد ورزنده) دوست دارد و می خواهد که آن نعمت از محسود زایل شود. در حقیقت حسود چشم داشتن خوبی و خیر و خوشی برای دیگران و کسی که به او حسد می ورزد را ندارد. و این گونه می شود که حسد، دنبالش غیبت و بد اخلاقی های دیگران هم خواهد آمد تا آن شخص محسود را در میان مردم بشکند و بی اعتبارش کند.
حضرت در این بیان راه درمان از میان برداشتن سوء‌ظن یا حسادت یا اصطکاک منافع، نیات سوء داشتن در رابطه با دیگران را این گونه معرفی می کنند:
از خود شروع کن، ابتدا به قلب خویش مراجعه کن. ببین آیا نیت سوئى درباره دیگران دارى یا نه؟ اگر دارى آن را از سینه‌ات پاک کن. چیزى نمى‌گذرد که خواهى دید سینه دیگران نیز از نیات سوء درباره تو پاک شده است.
این مطلب دو دلیل دارد: نخست این که هرگاه انسان نیات بدى درباره دیگران داشته باشد، خواه ناخواه در چهره یا سخنان و افعالش نمایان مى شود و همین امر سبب مى گردد دیگران در برابر او موضعى مشابه بگیرند. اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال کسى را از هرگونه بدخواهى پاک دیدند و آثار محبت و خیرخواهى در رفتار و گفتارشان نمایان گشت، آنها نیز موضع مشابهى خواهند گرفت. بنابراین براى زدودن کینه از سینه‌ها و بدخواهى‌ها و نیات سوء دیگران باید از خود شروع کرد و این یکى از اصول مهم روانشناسى است که تا از خود شروع نکنى، نباید انتظارى از دیگران داشته باشى.
دیگر اینکه رابطه مرموز خاصى در میان دل‌ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» یک واقعیت است. گویى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گویند و رابطه برقرار مى‌سازند. هنگامى که قلب کسى مملو از بدخواهى به دیگران گردد، این پیام به قلب آنها منتقل مى شود و آنها مقابله به مثل مى کنند. این گفتار حکیمانه در واقع چهره دیگرى از گفتار پیش از آن است و هر کدام براى زدودن آثار سوء از نیات و رفتار و گفتار دیگران تأثیر خاص خود را دارند. به همین دلیل در روایتى که از طرطوشى در کتاب سراج الملوک نقل کردیم هر دو با هم آمده است. شایان توجه این که واژه «شر» مفهوم وسیعى دارد که هر نیت سوء و کینه و عداوتى را فرا مى گیرد.
