همه انسان ها در لحظه به لحظه زندگی آگاهانه یا غیر آگاهانه دچار وسوسه می شوند و وسوسه از چیزهایى است که احدى از آن خالى نیست و تا وقتى که در مرحله قلب است و به اظهار و زبان در نیامده، گناه شمرده نمى شود و القاء آن یا از جانب شیطان یا نفس اماره و یا انسان های دیگر است؛ در این میان انسان های متدین و با ایمان به دنبال درمان هستند. در برخی از نصوص دینی راه کارهایی برای دفع وسوسه و حدیث نفس ذکر گردیده است. در مقاله حاضر ماهیت و درمان وسوسه از طریق آیات و روایات بررسی گردیده است.
در این شک نیست که بیشتر دل ها را لشکر شیاطین فتح کرده و در تملّک خود در آورده اند و در آن ها به وسیله انواع وسوسه هائى که به برگزیدن دنیا و رها کردن آخرت مى خواند تصرّف می کنند. سرّ این مطلب این است که: «غلبه و تسلّط شیطان به گونه ی است که در گوشت و خون انسان سارى است و بر قلب و بدن وى احاطه دارد، چنان که شهوات با همه این ها آمیخته است.»
از این رو رسول خدا(ص) فرمود: «شیطان مانند خون در تن آدمیان جارى است.» و خداوند- از زبان ابلیس لعین- می فرماید: «در راه راست تو در کمین آن ها مى نشینم، آنگاه از پیش رو و از پشت سر و از راست و از چپشان به آن ها مى تازم»
البته قلمروى شیطان «تشریع» است نه «تکوین»، یعنى قلمروى شیطان فعالیت هاى تشریعى و تکلیفى بشر است. شیطان فقط در وجود بشر مى تواند نفوذ کند نه در غیر بشر. قلمروى شیطان در وجود بشر نیز محدود است به نفوذ در اندیشه او نه تن و بدن او.
نفوذ شیطان در اندیشه بشر نیز منحصر است به حدّ وسوسه کردن و خیال یک امر باطلى را در نظر او جلوه دادن. قرآن این معانى را با تعبیرهاى «تزیین»، «تسویل»، «وسوسه» و امثال این ها بیان مى کند؛ و اما اینکه چیزى را در نظام جهان بیافریند و یا اینکه تسلّط تکوینى بر بشر داشته باشد، یعنى به شکل یک قدرت قاهره بتواند بر وجود بشر مسلّط شود و بتواند او را بر کار بد اجبار و الزام نماید، از حوزه قدرت شیطان خارج است. تسلّط شیطان بر بشر محدود است به اینکه خود بشر بخواهد دست ارادت به او بدهد.
شک و وسوسه- البته با اختلاف مراتب- از چیزهایى است که احدى از آن خالى نیست و تا وقتى که در مرحله قلب است و به اظهار و زبان (البته نه به صورت سؤال بلکه به صورت تردید و تشکیک) در نیامده، معفوّ است و گناه شمرده نمى شود.
پس نفس وجود وسوسه و حدیث نفس گناه شمرده نمی شود و به همین دلیل وقتی که اصحاب ائمه به حضور آن ها رسیده و از وسوسه شکایت می کردند، ائمه آن ها را بر داشتن وسوسه توبیخ نمی کردند بلکه راهکار عملی برای تقلیل آن ارائه می دادند. این گونه احادیث متواتر هستند و ما به ذکر دو نمونه بسنده می کنیم:
۱) امام صادق(ع) فرمودند: شخصی نزد پیامبر(ص) آمده و از وسوسه شکایت کرد…پیامبر(ص)به ایشان فرمودند که می گویی: «توکلت على الحی الذی لا یموت، و الحمد لله الذی لم یتخذ صاحبه و لا ولدا، و لم یکن له شریک فی الملک، و لم یکن له ولی من الذل و کبره تکبیرا»…مدتی نگذشت که آن شخص باز نزد پیامبر(ص)آمده و عرضه داشت که یا رسول الله دیگر وسوسه ای ندارم
۲) عبد الله بن سنان گوید که شخصی به امام صادق(ع) از کثرت آرزو و وسوسه شکایت کرد و امام فرمود دست روی سینه بگذار و سپس بگو « بسم الله و بالله محمد رسول الله و لا حول و لا قوه إلا بالله العلی العظیم اللهم امسح عنی ما أحذر» و سپس دست خود را بر روی شکم گذاشته و همان کلمات را سه بار تکرار کن. خداوند با این عمل وسوسه را از بین می برد. آن شخص می گفت که در نماز به خاطر وسوسه و تمنی، حضور قلبی نداشتم دستور العمل امام(ع) را انجام دادم و وسوسه ها رفع شد.
علامه مطهری(ره) بعد از طرح مباحثی در زمینه وسوسه می فرماید: «مجموعاً دانسته مى شود که وسوسه امرى طبیعى و عادى است، بلکه فرض شیطان در ادیان دلیل بر این است که وسوسه در فکر و هم در عمل خلاف عادت نیست».
همچنین آیه الله مکارم شیرازی در تفسیر آیه «وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ» (و ما به وسوسه نفس آگاه هستیم) آورده:
« توسوس از ماده وسوسه به معنى افکار نامطلوبى است که از دل انسان مى‌گذرد، و اصل آن از کلمه «وسواس» گرفته شده که به معنى صداى زینت آلات و همچنین پیام و صداى مخفى است.
منظور در اینجا این است که وقتى خداوند از خطورات قلبى آنها و وسوسه هاى زودگذرى که از فکر آنها مى گذرد آگاه است مسلما از تمام عقائد و اعمال و گفتار آنها با خبر مى‌باشد، و حساب همه را براى روز حساب نگه مى دارد».
درمان وسوسه
در مورد درمان وسوسه گناه می توان گفت گناه تا زمانی که در مرحله وسوسه است درمان آن آسان تر است؛ زیرا در این مرحله همان گونه که شیطان با ابزار شهوت، خیال و وهم، انسان را به سمت گناه می خواند و وسوسه می کند؛ در مقابل، فرشتگان الاهی نیز با استفاده از ابزاری مانند فطرت توحیدی و عقل، انسان را به سمت پاکی و طهارت دعوت می کنند. در ذیل برخی از راهکارها آورده می شود:
۱_قرائت ادعیه و اذکار
اگر شخص حقیقتاً از ذات متعالی خداوند استمداد کند و به انوار مقدسه پیامبر و اهل بیت_علیهم السلام_ متوسل شود می تواند بر وسوسه های شیطانی پیروز گردد. در برخی از آیات و احادیث راه کارهایی برای دفع وسوسه و حدیث نفس ذکر گردیده است. از آن جا که در این احادیث راهکارهای عملی ذکر شده نه مطالب پیچیده علمی، لذا احتیاج به شرح و توضیح نیست. برخی از آن ها در ذیل ذکر می شود:
الف) تسبیح و ذکر حضرت عیسى (ع) برای دفع وسوسه ابلیس عبارت بود از: «سبحان الله مل‌ء سماواته و أرضه، و مداد کلماته، و زنه عرشه، و رضا نفسه».
ب) پیامبر اکرم(ص) فرمودند: هر کسی این کلمات را در هر روزی ده مرتبه تکرار کند خداوند…او را از شر ابلیس و سپاهیانش حفظ می کند..و آن کلمات عبارت است از: «أعددت لکل هول لا إله إلا الله و لکل هم و غم ما شاء الله و لکل نعمه الحمد لله و لکل رخاء الشکر لله و لکل أعجوبه سبحان الله و لکل ذنب أستغفر الله و لکل مصیبه إنا لله و إنا إلیه راجعون و لکل ضیق حسبی الله و لکل قضاء و قدر توکلت على الله و لکل عدو اعتصمت بالله و لکل طاعه و معصیه لا حول و لا قوه إلا بالله العلی العظیم».
پ) امیرالمؤمنین(ع): زمانی که کسی از شما مورد وسوسه ابلیس قرار گرفت به خداوند پناه برده و گوید «آمنت بالله و برسوله مخلصا له الدین».
ج) امام صادق (ع): همانا حضرت آدم (ع) از حدیث نفس و غم و اندوه به خداوند شکایت کرد و جبرئیل نازل شده وفرمود بگو «لا حول و لا قوه الا بالله» و حضرت آدم آن را گفته و از غم و اندوه و وسوسه رهایی یافت.
چ) امام صادق(ع) در مطلبی دیگر نیز فرمودند: شخصی نزد پیامبر(ص) از وسوسه ای که داشت و همچنین بدهی و سنگینی نفقه اهل وعیال شکایت کرد و پیامبر(ص) فرمودند که این کلمات را تکرار کن «توکلت على الحی الذی لا یموت و الحمد لله الذی لم یتخذ صاحبه و لا ولدا و لم یکن له شریک فی الملک و لم یکن له ولی من الذل و کبره تکبیرا» و مدتی نگذشته بود که بازگشته و گفت وسوسه سینه ام تمام شد و بدهی ام پرداخت شد و رزق و روزیم وسعت پیدا کرد.
۲_کاستن از هیجان شهوت
پیامبر اکرم(ص) فر مودند: «شیطان نسبت به فرزند آدم به منزله خونى است که در رگ هایش جریان دارد، پس تا مى توانید با گرسنگى و تشنگى حرکت شیطان را کند سازید»
و مجلسی در شرح و تفسیر حدیث گوید که: «مجرای شیطان شهوات است و گرسنگی از هیجان شهوت می کاهد.»
در «منهاج البراعه» در این زمینه وارد شده است که: «نیروی شهوت با خوردن و آشامیدن تأمین می شود پس گرسنگی و روزه شهوت را ضعیف کرده و صولت نفس را از بین برده و راه نفوذ شیطان را مسدود می کند»
۳_عدم فکر گناه
آقا جمال خوانسارى در شرح حدیث «مَنْ کَثُرَ فِکْرُهُ فِی الْمَعَاصِی دَعَتْهُ إِلَیْهَا» گوید که «هر که بسیار باشد فکر او در گناهان بخوانند گناهان او را به سوى خود، مراد این است که آدمى باید که زیاد در فکر و خیال منکرات نباشد و خود را مشغول سازد از آن که در فکر و خیال آنها بودن باعث میل و رغبت به آنها مى شود و بسیار مى شود که به حدّى رسد که مرتکب آن گردد».
۴_هدیه دادن
و در حدیثی از پیامبر(ص)برای رفع وسوسه به دادن هدیه رهنمون شده است .ایشان فرمودند: «به یکدیگر هدیه دهید زیرا که هدیه وسوسه های سینه را دفع می کند.»
۵_آب باران
در حدیث معتبر از امام علی(ع) وارد شده است که آب آسمان را بیاشامید زیرا که سبب تطهیر جسم شما و رفع آلامتان می شود چنانچه خداوند سبحان فرموده است:« و از آسمان بارانى بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند ، و وسوسه شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد و گامهایتان را بدان استوار دارد.»
۶_دانه انار
امام صادق(ع) فرمودند:« در هر دانه ای از انار که خورده می شود، حیاط قلب و نورانیت نفس است و وسوسه شیطان را تا چهل شب از بین می برد.»
۷_آب سدر
امام صادق(ع) فرمودند: «سرهایتان را با برگ سدر بشوئید که هر فرشته مقرب و هر پیغمبر مرسلى آن را تقدیس کرده و به پاکى ستوده و دعا کرده، و هر کس سرش را با برگ سدر بشوید خداوند وسوسه شیطان را تا هفتاد روز از او بگرداند و دور سازد و هر کس که خداوند وسوسه شیطان را هفتاد روز از او باز گردانده دور سازد دیگر معصیت خداوند را نخواهد نمود و هر کس معصیت خداوند را نکند وارد بهشت خواهد شد.
۸_مسواک زدن
امام صادق(ع)فرمودند: «مسواک زدن وسوسه سینه را از میان بر می دارد.»
۹_روزه گرفتن
ابوبصیر گوید که از امام صادق(ع) از روزه ایام سال سؤال کردم و ایشان فرمودند: «پنجشنبه اول و چهارشنبه وسط و پنج شنبه آخر هر ماه، زیرا که پریشانی قلب و وسوسه های سینه را از بین می برد.»
نتیجه گیری
در این نوشتار وسوسه و دفع آن در قرآن و روایات بررسی گردید. یافته‌های تحقیق حاضر به شرح ذیل می‌باشد:
نفوذ شیطان در اندیشه بشر منحصر است به حدّ وسوسه کردن و خیال یک امر باطلى را در نظر او جلوه دادن؛ قرآن این معانى را با تعبیرهاى «تزیین»، «تسویل»، «وسوسه» و امثال اینها بیان مى کند.
در برخی از آیات و احادیث راه کارهایی برای دفع وسوسه و حدیث نفس ذکر گردیده است. برخی از راهکارهای دفع وسوسه عبارتند از: قرائت ادعیه و اذکار، کاستن از هیجان شهوت، عدم فکر گناه، هدیه دادن، آب باران، دانه انار، آب سدر، مسواک زدن، روزه گرفتن.
