8 سال از فتنه سال 88 می گذرد. فتنه ای که برپاکنندگانش به دنبال تغییر نظام بودند اما نتیجه اقدامات آنان تصویب تحریم‌های شدید سال‌های 90 و 91 شد وتا امروز نیز سایه این تحریم‌ها بر کشور و اقتصاد وجود دارد. تحریم‌هایی که به قول تحریم کنندگان آمریکایی و اروپایی فلج کننده بود و می‌خواست اقتصاد ایران و معیشت مردم را با چالش مواجه کند.
نوک پیکان تحریم‌های فلج کننده فروش نفت و درآمدهای نفتی ایران را نشانه گرفته بود و نتیجه آن کاهش صادرات نفت خام ایران از 2.5 میلیون بشکه به حدود 500 تا 600 هزار بشکه شد گرچه قیمت نفت در آن سالها چیزی بیش از 100 دلار در بشکه بود اما این تحریم‌ها توانست اثرات مخربی را بر روی اقتصاد ایران به دلیل وابستگی بودجه و اقتصاد به درآمدهای نفتی بگذارد که از جمله آنها میتوان به نواسانات نرخ ارز در آن سالها اشاره کرد.
برای بررسی وضعیت فروش نفت خام ایران طی آن سالها گفت وگوی تفصیلی را با سیدمحمدعلی خطیبی مسئول فروش نفت ایران در آن سالها انجام دادیم تا ضمن مرور خاطرات آن دوران شرایط فروش نفت ایران و کسب درآمد نفتی ایران را طی سال‌های تحریم که نتیجه فتنه سال 88 بود مورد بررسی و ارزیابی قراردهیم.
مدیر اسبق امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران که در آن سالها مسئولیت‌هایی مانند نماینده ایران در اوپک، GECF و غیره را برعهده داشت در این گفت‌وگو از شرایط و روش‌های فروش نفت ایران، روش‌های دریافت وجوه نفتی و برنامه تحریم‌کنندگان نفت برای صفر کردن صادرات نفت ایران سخن گفته است که در ادامه قابل ملاحظه است.
برای ورود به بحث لطفا بفرمایید شما دقیقا چه زمانی مسئولیت امور بین المللی شرکت ملی نفت را برعهده گرفتید؟
خطیبی: فکر می‌کنم ماه سوم یا چهارم سال 91 بود و ما تازه دوران تحریم را آغاز کرده بودیم.
فروش نفت ایران قبل از تحریم چگونه بود؟
خطیبی: قبل از تحریم چیزی حدود 2.5 میلیون بشکه نفت خام می‌فروختیم.
این رقم با میعانات است یا بدون میعانات؟
خطیبی : بدون میعانات گازی. حدود 300 هزار بشکه هم میعانات بود و مقداری هم نفت کوره و ال پی جی. قسمت مهم صادرات ما همان نفت خام بود که حدود 2.5 میلیون بشکه می‌شد.
بعد از اینکه تحریم ها اعلام و اعمال و جدی شد اتحادیه اروپا تصمیم گرفت که از ایران نفت وارد نکند. اتحادیه اروپا یکی از مهم‌ترین مشتریان نفت خام ایران بود. در واقع ما دوبازار بزرگ داریم که یکی بازار اروپا و دیگری بازار آسیاست و بازار آمریکا نیز که بازار بزرگی است به روی ما بسته است.
از دوبازار بزرگ بعد از اعمال تحریم‌ها یکی از آنها به روی ما بسته شد و اروپایی‌ها به طور جدی تصمیم گرفتند با آمریکایی‌ها همراهی کنند و نفت ما را نخرند.
*قبل از اعلام رسمی تحریم‌ها کشورهای خریدار نفت به ما خبر داده بودند
دقیقا کدام کشورهای اروپایی تصمیم گرفتند نفتی از ایران نخرند؟
خطیبی: به غیر از ترکیه که عضو اتحادیه اروپا نیست همه کشورهایی اروپایی این تصمیم را گرفتند و به آن عمل کردند. برنامه اتحادیه اروپا این بود بعد از انکه تحریم‌ها اعمال شد، قیمت های نفت مهار شود. به بعضی از کشورها که نمی توانند ناگهانی واردات نفت خود را از ایران قطع کنند اعلام کردند با مجوزی که از آمریکا دریافت می‌کنند می‌توانند از ایران نفت وارد کنند.
در اینجا باید بگویم که آمریکا و اتحادیه اروپا با اعمال تحریم ها می خواستند به طور کلی نفت ایران را از بازار جهانی حذف کنند. منتها در یک مرحله اروپا واردات نفت از ایران را قطع کرد ولی بعد اعلام کردند کشورهایی که نمی توانند و کشورهای آسیایی بیایند و مجوز بگیرند.
در آن موقع مجوز را به چند کشور از جمله ژاپن، کره، هند، چین، آفریقای جنوبی، سریلانکا و ترکیه دادند اما مجوزی که به این کشورها می‌دادند مجوزهای 6 ماه یک بار بود و بیشتر از 6 ماه مجوز نمی‌دادند و برای 6 ماه دوم که می‌خواستند مجوز بگیرند شرطشان این بود که باید خرید نفت از ایران را 10 تا 20 درصد کاهش دهند و هدفشان از این شرط این بود که همین تعداد مشتریان سنتی نفت ایران نیز واردات نفت خودشان را از ایران کاهش داده و به صفر برسانند و ناگهانی نمی‌خواستند که این اتفاق رخ دهد و فقط قطع خرید کشورهای اروپایی ناگهانی بود و بالاخره این کشورها پذیرفتند که هر 6 ماه یک بار 10 تا 20 درصد از خرید نفت ایران بکاهند.
نکته مهمی که باید به آن اشاره کنم این است که قبل از اعلام رسمی این تحریم ها برخی از مشتریان سنتی به ما می گفتند که آمریکا به ما فشار می آورد تا نفت از شما نخریم.
منظورتان این است که قبل از اعمال تحریم ها به شما پیام‌هایی که تحریم در راه است داده بودند؟
خطیبی: بله. در زمانی که داشتیم نفت را به راحتی صادر می‌کردیم آلارم‌هایی از سوی مشتریان سنتی به ما داده شده بود به طوری که آنها می‌گفتند از سوی سفارت آمریکا با ما تماس گرفته شده و اعلام شده است که چرا شما از ایران نفت می خرید و خرید خود را کاهش دهید.
بنابراین قبل از اعمال تحریم ها فشارهای آمریکا به مشتریان نفت ایران آغاز شده بود منتها در تحریم ها این موضوع دیگر علنی شد و تحریم ها که اعمال شد هدفشان به صفر رساندن صادرات نفت ایران بود و تاحدودی هم موفق شدند و آن موقع که مسئولیت را به من پیشنهاد کردند صادرات نفت خام ایران از 2.5 میلیون بشکه در روز به 500 تا 600 هزار بشکه در روز رسیده بود و به سمت صفر شدن حرکت می کرد.
در این شرایط چه طور شما پذیرفتید که مسئولیت اموربین الملل شرکت ملی نفت را قبول کنید؟
خطیبی: در آن موقع از سوی وزیر وقت نفت با من تماس گرفته شد. علی رغم آنکه مسئولیت های مختلفی درباره اوپک، IEF، GECF و مرکز مطالعات انرژی داشتم و مسئولیت هایم کم نبود به من پیشنهاد داند که بیایید و مسئولیت فروش نفت را نیز بپذیرید.
طبیعاتا من مقاومت کردم و اعلام کردم که تحریم ها شروع شده و جابه جایی افراد مشکلی را حل نمی کند و بهتر آن است که از مدیر فعلی حمایت کنید و کمک کنید تا فروش نفت افزایش یابد.
اما چیزی که من از گوشه و کنار می شنیدم این بود که اعلام می کردند شرایط کار در تحریم با غیر از تحریم متفاوت است و ظاهرا برخی آمادگی کار در شرایط تحریم را ندارند و این یک معضلی است. اما باز از حضور تیمی که در امور بین الملل فعالیت می کردند حمایت می کردم و حاضر نبودم به این مسئولیت برسم و شاید چند هفته ای این بحث بین من و وزیر وقت نفت مطرح بود اما با این شرایط باز به مجموعه اموربین الملل راهنمایی دادم تا تلاش ها افزایش یابد و تسلیم شرایط نشویم و باید مانع از صفر شدن صادرات نفت ایران شد. البته آن تیم تلاش خود را می کرد ولی ظاهرا درکی از شرایط نداشتند و فکر می‌کردند میتوان به روال عادی نفت فروخت وبه آب‌وآتش نمی زدند. در آن روزها فشار اقتصادی روی مردم در حال افزایش بود و شاهد نوسانات نرخ ارز هم بودیم.
من جمله‌ای را در آن موقع شنیدم که به فکر فرورفتم. من از همین جا وارد یک مقوله‌ای می‌شوم. درست است که تحریم ها از سوی آمریکا شروع شده بود ولی بعضی عوامل داخلی نیز همراهی می‌کردند و یا بهتر است بگوییم آمریکایی‌ها یک سری عوامل داخلی را نیز با خودشان همراه کرده بودند و برخی در داخل منتظر تسلیم شدن ما بودند و می‌خواستند سازش صورت گیرد.
تحریم‌ها خودشان فی نفسه هدف نیستند و ابزار هستند یعنی کسی که سیاست تحریم را اعمال میکند این سیاست برایش هدف نیست و می‌خواهد با تحریم ها فشار بیاورد تا امتیاز بگیرد. با این شرایط عده ای در داخل نیز موافق بودند که باید امتیاز بدهیم و نمی شود مقاومت کرد.
*اجازه دهید صادرات نفت زمین بخورد تا آقایان بروند یک فکری کنند
نگفتید آن جمله ای که شنیدید چه بود؟
خطیبی: آنچه شنیدم این بود که «اجازه دهید صادرات نفت زمین بخورد تا آقایان بروند یک فکری کنند». آقایان چه فکری کنند؟ یعنی بروند سازش کنند. فکر دیگری وجود ندارد.
این جمله برای من سنگین بود و پس از شنیدن این جمله درواقع حق را به آقای وزیر دادم و عملا پی بردم که چرا تلاشی برای فروش نفت صورت نمی گیرد و برخی نشسته اند تا فروش نفت به زمین بخورد و می دیدم که شرایط را درک نمی کنند و یا درک می کنند و نمی خواهند کاری کنند. حال نمی‌دانم این عقیده به آنها القا شده بود یا اینکه واقعا به آن اعتقاد داشتند.
چند روزی که گذشت آقای قاسمی وزیر وقت نفت را در راهروی وزارت نفت دیدم و ایشان گفتند ما تصمیم گرفتیم علیرغم میلتان شما را به عنوان مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت منصوب کنیم و این تصمیمی است که گرفته شده و شما با حفظ مسئولیت های خود در بخش های دیگر کار فروش نفت را نیز باید برعهده بگیری.
و از آن روز دوره ای برای من و تیم من شروع شد که شب و روز نداشت و در کنار مسئولیت‌هایی که در بالا اشاره کردم کار در امور بین‌الملل نفت را نیز آغاز کردم.من با ورود به این بخش فقط یک یا دو نفر را تغییر دادم و کار را آغاز کردیم.
*برنامه آمریکا و اروپا برای صفر کردن صادرات نفت
درجلسات متعددی که با تیم برگزار کردیم به این نتیجه رسیدیم که اگر زود فکری نکنیم حتی کشورهایی که مجوز دارند تا واردات انجام دهند نمی‌توانند نفت از ایران بخرند و درواقع تحریم‌هایی را گذاشته‌اند که این کشورها نیز نتوانند با وجود مجوز از ایران نفت خریداری کنند و عملا صادرات به سمت صفر شدن حرکت می‌کرد. مثلا تحریم‌های بیمه ای و کشتیرانی از قبیل همین محدودیت‌ها بود که اعمال شد.
شرکت‌های کشتیرانی، نفتکش به ما اجاره نمی دادند، نفتکش‌های داخلی اجازه رفت و آمد نداشتند، شرکت‌های بیمه ای بین الملل نفتکش‌هایی که نفت ایران در آن بود بیمه نمی کردند و مشکلات این چنینی ایجاد کرده بودند. دقیقا مثل آن قضیه‌ای که آمریکایی ها گفتند در تحریم غذا و دارو شامل تحریم نمی شود و در واقع ژست انسان دوستانه‌ای گرفتند که درست است ایران را تحریم کردیم اما این تحریم ها شامل مواد غذایی و دارو نمی شود اما باید اینجا بگویم که شدیدترین تحریم ها را برای دارو و مواد غذایی اعمال می کردند و مشکل افزایش قیمت در برخی از داروها از همین جا ایجاد شد.
بنابراین علی رغم آنکه گفته بودند این کشورها مجوز خرید نفت از ایران را دارند اما سدهایی در مقابلشان گذاشته بودند که نتوانند این کار را انجام دهند و همانطور که گفتم عملا به صادرات نفت خام ایران به سمت صفر شدن بود.
*برای جایگزین کردن نفت ایران در بازار از قبل ظرفیت‌سازی شده بود
توضیحی در مورد قیمت نفت هم بفرمایید. به خاطر دارم با اینکه نفت ایران تحریم شده بود اما قیمت نفت در آن زمان بین 100 تا 115 دلار بود.
خطیبی: قبل از اعمال تحریم ها و همچنین در هنگام اعمال تحریم ها آمریکایی ها و اتحادیه اروپا در کنار دادن مجوز به برخی از مشتریان ما اعلام کرده بودند که به جای نفت از ایران می توانید از برخی دیگر از تولیدکنندگان، نفت خریداری کنید به همین دلیل دقیقا همزمان با کاهش صادرات نفت ایران برخی از کشورهای همسایه صادرات نفت خود را افزایش دادند که از جمله آنها میتوان به عربستان، امارات،کویت اشاره کرد و در واقع هرکس نفت مازاد داشت این نفت را آزاد کرد.
ظاهرا این تحریم از قبل برنامه ریزی شده بود و همه چیز هماهنگ شده بود تا مشکلی پیش نیاید...
خطیبی: بله. این تحریم خلق الساعه نبود و از قبل فکر خیلی چیزها را کرده بودند و بررسی‌ها نشان می‌دهد که این کشورها از 2 یا 3 سال قبل ظرفیت سازی کرده بودند و اگر دقت داشته باشید آن موقع که تحریم‌های نفتی اعلام شد رئیس جمهور وقت آمریکا مصاحبه‌ای کرد و گفت: «الان می توانیم نفت ایران را از بازار خارج کنیم چون آمده ایم با متحدین خودمان هماهنگ کردیم که ذخیره نفت خود را آزاد کنند.»
بنابراین در یک برنامه ریزی حساب شده آمریکایی و اروپایی ها ظرفیت‌های مازادی را ایجاد کرده بودند که اگر نفت ایران از بازار خارج شد این ظرفیت اضافی، جایگزین نفت ایران شود.
طبیعی است که اگر 2 میلیون بشکه نفت ایران از بازار خارج شود قطعا برروی قیمت ها تاثیر گذار خواهد بود اما با این تمهیدات و برنامه ریزی دقیقی که صورت گرفته بود قیمت ها نوسان چندانی نداشت و قیمت ها بین 100 تا 115 در نوسان بود و رشد زیادی نداشت و درواقع آن شوکی که می توانست خروج 2 میلیون بشکه نفت ایران به بازار وارد کند عملا خنثی شده بود.
* حاضر نشدیم به زنجانی و نهادها نفت بدهیم و با جیب مردم ریسک نکردیم
شما در مواجهه با این شرایط چه کردید؟
خطیبی: تیم ما بعد از بررسی‌های بازار به این نتیجه رسید که باید اقدامات ریسکی انجام دهیم و چون هنوز سایه تحریم ها روی کشور هست من این عملیات را نمی‌توانم با جزئیات شرح دهم. اما بالاخره با زحماتی که در امور بین الملل کشیده شد و با حمایت‌های شخص وزیر نفت، کاهش صادرات متوقف شد و حجم صادرات از 500 یا 600 هزار بشکه به حدود 1 میلیون تا 1 میلیون و 200 هزار بشکه بازگشت و این حاصل یک تلاش جمعی بود.
در ابتدای آغاز به کار دولت یازدهم نیز با تغییر و تحولاتی که صورت گرفت تا قبل از برجام بیشتر از 1.2 میلین بشکه در روز بیشتر نفت به فروش نمی‌رفت و در فروش نفت در همان بستری که ایجاد کرده بودیم حرکت می‌کردند و رقمی به آن اضافه نشد تا اینکه بعد از برجام در کمیت صادرات نفت گشایش‌هایی صورت گرفت.
آیا منظورتان از اقدامات ریسکی مشخصا فروش نفت به واسطه‌هایی مانند بابک زنجانی است؟
خطیبی: خیر. منظورم از اقدامات ریسکی اصلا فروش نفت به واسطه هایی مانند بابک زنجانی نیست و خوب است که به این موضوع اشاره کنم مجموعه امور بین الملل صددرصد مخالف فروش نفت به اشخاصی مثل زنجانی بود و یکی از مخالفان جدی فروش نفت به زنجانی و امثال وی که زیاد به امور بین الملل می آمدند من بودم.
اگر می گویم اقدامات ریسکی منظورم ریسک حساب شده است. اگر ریسک می‌کردیم این بود که صادرات نفت بالا رود و پول به چرخه اقتصاد بازگردد و برای کشور کمکی باشد. در مواردی که احساس می کردیم پول ممکن است باز نگردد و یا در بازگشت آن ریسک غیر قابل محاسبه وجود دارد هرگز این ریسک را نمی کردیم.
پول نفتی که می فروختید می‌آمد؟
خطیبی: به طرقی پول باز می گشت و ما از پول استفاده می کردیم. اما نمی توانم بگویم که روش کار ما چگونه بود. اگر قرار بود ریسک کنیم و پول نفت به باد رود هرگز این ریسک را نمی‌کردیم.
نمونه آن هم همین فروش نفت به آقای زنجانی بود که مجموعه امور بین الملل با آن مخالف بود و در آخر هم نفت را امور بین الملل به این فرد نداد و شرکت فرعی دیگری زیرمجموعه شرکت ملی نفت یعنی نیکو داد. اگر موافق چنین ریسک های محاسبه نشده‌ای بودیم خودمان نفت می دادیم به زنجانی ولی ما مخالف بودیم و تا آخرین لحظه هم نفت را به ایشان و امثال ایشان ندادیم و از آن مهم‌تر اینکه حتی برخی از نهادها نیز می‌آمدند و نفت می خواستند که به آنها هم ندادیم.
اما نیروی انتظامی چنین کاری را انجام داد...
خطیبی: بله. درباره نیروی انتظامی دو محموله بود که یک محموله آن را مانند بابک زنجانی می‌خواست که مخالفت شد و یک محموله آن به گونه دیگری بود. به این ترتیب که ابتدا پول را با بانک مرکزی تسویه کرد و بانک مرکزی به امور مالی شرکت نفت نامه نوشت که نیروی انتظامی N مقدار پول پرداخت کرده و شما به ازای آن نفت تحویلش دهید و ما این نفت را تحویل دادیم و یک سیکل قانونی را طی کردند و یک محموله نفت به نیروی انتظامی دادیم.
بنابراین ما در آن دوره روی مسائل مالی به شدت حساس بودیم و ریسک های ما ریسک های عملیاتی فروش نفت بود و هرگز با جیب مردم ریسک نمی‌کردیم.
برای افزایش فروش چه اقداماتی انجام دادید؟ مثلا تک محموله ها را افزایش دادید و یا با بیمه های داخلی را برای نفتکش ها فعال کردید و اقداماتی از این دست؟
خطیبی: اجازه دهید وارد این بحث به دلیل باقی ماندن سایه تحریم ها روی کشور نشویم و به جزئیات ورود نکنیم. اما این را بگویم که هدف تحریم‌ها که همانا صفر شدن صادرات نفت خام ایران و زمین خوردن ما بود هرگز محقق نشد و درآمد فروش نفت نیز به اشکال مختلفی مورد استفاده قرار می‌گرفت و با تثبیت صادرات نفت خام ایران روی میانگین 1 میلیون بشکه نوسانات نرخ ارز نیز مهار شد.
جالب است بدانید نشریات بین المللی نیز در گزارش‌های مختلف نوشتند که هدف از تحریم‌ها صفر شدن صادرات نفت خام ایران بود اما صادرات نفت ایران افزایش یافت و در همان نشریات اسم من را به عنوان متهم اصلی آوردند که نتیجه آن وارد شدن اسم من در فهرست تحریم‌های اوفک بود. جالب است که علی رغم اینکه من اعلام کردم چندین سال است بازنشست شده‌ام و فعالیت ندارم اما هنوز نام من از فهرست تحریم خارج نشده است.
الان هم اگر می بینید صاردات نفت افزایش یافته به دلیل تنهاگشایشی است که در برجام صورت گرفته و علتش آن است که ظرفیت مازاد تولید نفت تمام شده است و برای همین دنیا ناچار نفت ایران را قبول کرده واگر کماکان ظرفیت مازاد مانند گذشته وجود داشت شاید صادرات نفت ایران افزایش نمی یافت.
به این نکته نیز باید اشاره کنم که همواره در حد 2 تا 3 میلیون بشکه باید ظرفیت مازاد وجود داشته باشد و اگر ظرفیت مازاد روزی به صفر برسد قطعا قیمت‌های نفت این میزان نخواهد بود و شدیدا بالا خواهد رفت.
در شرایطی که آمریکایی ها و اتحادیه اروپا ما را تحریم کرده بودند تنها در حد همان 3 یا 4 سال بیشتر ظرفیت مازاد در دنیا وجود نداشت و اتحادیه اروپا و آمریکا چاره‌ای نداشتند جز اینکه اجازه دهند نفت ایران به بازار بازگردد.
*درآمدهای نفتی دولت دهم که در دولت یازدهم مصرف شد
بحث مالی را مطرح کردید. سوالی که باید بپرسم این است که زمانی که شما نفت می فروختید معوض آن پول می‌آمد یا کالا؟ بارها مسئولان ارشد دولت یازدهم و دوازدهم اعلام کرده است که میزان درآمدهای نفتی در دولت دهم سرشار و بالا بوده است ولی ظاهرا مشکلات بانکی وجود داشت و پول نمی آمد. لطفا این موضوع را شفاف کنید.
خطیبی: ما در این باره بر سر یک انتخاب قرار گرفتیم. مشتریان ما می گفتند به دلیل تحریم بانک مرکزی ایران جابه جایی پول کلا انجام نمی شد. آنها می‌گفتند می‌خواهیم پول نفت را به شما بدهیم اما راه‌ها بسته است. از چه راهی باید این پول را بدهیم؟
ما یا باید مشتریان خود را از دست می دادیم و از بازار حذف می شدیم و یا اینکه به مشتریان معتبر خودمان، مشتریان سنتی که اعتبار بالا و سابقه روشنی دارند نفت بفروشیم و از آنها بخواهیم پول نفت ما را در حساب‌هایی نگه داری کنند تا در شرایط مناسبی از این پول ها استفاده کنیم. بنابراین تصمیم کلی نظام بر این شد که مشتریان حفظ شوند و مانند گذشته به آنها نفت داده شود که از جمله آنها میتوان به شرکت های هندی، کره ای، چینی، ژاپنی، ترکیه ای اشاره کرد. و تا آنجا که می توانیم از انها پول نقد و یا کالا و یا به هر شکل دیگر دریافت کنیم و اگر دیدیم نمی توانند پول بدهند آنها را از دست ندهیم و این پول ها در حساب‌هایی باشد و بانک مرکزی مرتب این حساب‌ها را چک و پیگیری کند تا هرگاه شرایط مساعد شد بتوانیم از این پول ها استفاده کنیم. در برخی از موارد و قراردادها حتی تیم های مشترک نفت، بانک مرکزی و وزارت اقتصاد با یکدیگر کار می کردند تا مشکلی پیش نیاید.
براین اساس ما با مشتریان توافق می کردیم که به شما نفت می دهیم و شما اگر می توانید پول بدهید و اگر نمی توانید با بانک مرکزی ما توافق کنید تا فرایند کار مشخص شود. پس از روی کار آمدن دولت یازدهم بخشی از پول های موجود در این حساب‌ها استفاده شد و بخشی از درآمدهای بالا در دولت یازدهم استفاده قرار گرفت.
موضوع دیگراین است که شما توانستید صادرات نفت خام را از 500 تا 600 هزار بشکه به حدود 1 تا 1.2 میلیون بشکه برسانید. آیا این افزایش در قالب همان مشتریان سنتی بود و یا مشتریان جدید هم وجود داشتند؟
خطیبی: همان مشتریان سنتی بودند که به دلیل تحریم‌های ثانویه مثل بیمه و نفتکش نمی توانستند نفت ما را خریداری کنند. توانستیم با بکارگیری نفتکش‌ها و پذیرفتن ریسک بیمه و توافقاتی که با مشتریان داشتیم تا نفت مورد نیازشان را در بندرگاه ها و مقاصدی که می گویند تحویل دهیم این صادرات افزایش یافت. در عمل افزایش صادرات به دلیل تقبل کردن ریسک خرید نفت توسط خودمان بود که این موضوع موجب می شد تا صادرات نفت افزایش یابد.
بارها گفته شده است که اگر برجام نبود صادرات نفت ما صفر می شد. شما این حرف را قبول دارید؟
خطیبی: این حرف درست نیست. اگرچه هدف تحریم ها همین صفر شدن صادرات نفت بود اما درعمل ثابت شد که بدون برجام هم نفت ایران به فروش می رود.
* نفت ایران از نظر کیفی تحریم پذیر است
در طرف مقابل در دوران تحریم و حتی پس از آن بارها گفته شده است نفت ایران تحریم پذیر نیست. این موضوع را می پذیرید؟ مثلا می گفتند برخی از پالایشگاه ها براساس مشخصات نفت ایران احداث شده اند و عملا نمی تواند نفتی غیر از ایران را پالایش کند. حتی نفت اورال را که شبیه به نفت ایران است.
خطیبی: این حرف هم درست بود و هم اشتباه. مثلا برخی از پالایشگاه های قدیمی این گونه است که طراحی آنها با مشخصات نفت ایران صورت گرفته است و اگر نفت دیگری به آنها می دادند به راحتی نمی توانست پالایش کند اما الان پالایشگاه های مدرن این گونه نیست.
پالایشگاه های مدرن اینگونه کار می کنند که مثلا طراحی می شوند با نفتی با API 34 کار کنند. این طراحی را به دلیل امنیت عرضه وابسته به یک نفت خاص نمی کنند بلکه انواعی از نفت خام را خریداری و ترکیب می‌کنند. تا مشخصات نفت مورد نظر به دست آید. امنیت انرژی می گوید شما نباید به یک منبع وابسته باشید حالا اگر یکی ازمنابع تامین کننده نفت با تحریم مواجه شد این نفت از جای دیگر تامین می شود و با ترکیب نفت خام ها به مشخصات خوراک مورد نظر پالایشگاه می رسد.
ما خودمان هم همین کار را درباره نفت خام هایی که تقاضا برای آن وجود دارد انجام می‌دهیم. الان دست پالایشگرها بسته نیست که اگر یک نفت خام از بازار خارج شود مشکل ایجاد شود.
اخیرا آقای ترامپ ادعا کرده است که می توان نفت کشورهای دیگر را با نفت ایران جایگزین کرد. پس این حرف کاملا درست است و می شود از لحاظ کیفیت این کار را کرد. از نظرکمیت چه طور؟
خطیبی: بله. از نظر جایگزینی می توان از لحاظ کیفی نفت خام ایران را ساخت و مورد استفاده قرار داد؛ اما از نظر کمی نگرانی وجود دارد. الان در دنیا تقاضا برای نفت خام وجود دارد که سالانه حداقل یک میلیون بشکه افزایش می‌یابد که این بحث کاملا کمی است و تا 5 سال آینده حداقل برای 5 میلیون بشکه نفت خام تقاضای جدید وجود دارد و این سوال مطرح است که این تقاضای جدید از کجا تامین خواهد شد. اگر نفت خام ایران از بازار خارج شود در بازار مشکل ایجاد می شود. مگر چه مقدار می تواند نفت اضافی توسط عراق روسیه، عربستان، کویت و غیره تولید شود و خودشان هم می دانند که نمی شود از نفت ایران چشم پوشی کرد. یا تولید شیل اویل مگر سالی چه مقدار اضافه می‌شود؟ مگر بیشتر از 400 تا 500 هزار بشکه است؟ در حالی که تقاضا حدود 1 تا 1.5 میلیون بشکه در سال اضافه می‌شود. بنابراین مابقی آن باید از منابع متعارف بیاید.
شما این را در کنار افت طبیعی تولید ببینید. میادین نفتی کشورهایی که قدمت تولید دارند وارد نیمه دوم عمر شده‌اند و تولید آنها کاهش می‌یابد که باید جبران شود. از نظر کمی باید این نفت بیاید تا تقاضا را جواب دهد و از نظر مقداری به یک تولید کننده بزرگ مثل ایران نیاز دارند. ممکن است برای مدت کوتاهی دوباره ما را محدود کنند اما در بلند مدت نفت ایران محدودیت پذیر نیست.
*از تحریم‌ها درس نگرفتیم و وابستگی به نفت در حال افزایش است
شما مباحث کمی را مطرح کردید. اما یک سوال مطرح می شود که آیا ما باید سیاست هایی را اتخاذ کنیم که نفت ایران تحریم نشود؟ یا مهم‌تر از آن آسیب‌پذیری ما از تحریم نفت کاهش بیابد تا انگیزه برای تحریم نفت ایران از بین برود؟ الان بودجه کشور از نفت تامین می شود و سابقه هم نشان داده که نفت اگر تحریم شود درآمدها و اقتصاد کشور با مشکل مواجه می شود.
خطیبی: اولا باید ببینیم در گذشته نقاط ضعف ما کجا بوده است باید بدانیم به هر استکبار با کشورهای مستقل دشمنی پایان ناپذیر دارند و این سادگی است که فکر کنیم دست از سر ما بر داشته اند آنها از هر ضربه ای که بتوانند به ما بزنند خودداری نخواهند کرد.
بنابراین باید نقاط ضعف خود را بپوشانیم و این یک واقعیت است که وابستگی به درآمدهای نفتی نقطه ضعف اقتصاد ما است واین ضعف را دشمن خوب می داند.
هر سال باید درصدی از بودجه کشور را از درآمدهای نفتی خارج می کردیم که البته این کار در حال انجام بود اما دوباره می بینیم وابستگی بودجه به نفت در حال افزایش است.
این به آن معنی نیست که درآمدهای نفتی خود را مصرف نکنیم بلکه درآمدهای نفتی باید در جای خودش به بهترین شکل استفاده شود و نباید این را بیاوریم در بودجه و مورد استفاده در هزینه جاری مصرف کنیم و هزینه اداره کشور نباید از درآمدهای نفتی باشد. اگر این ضعف را بپذیریم برایش راه حل ایجاد خواهیم کرد.
و این همان بحث اقتصاد مقاومتی است و اصلا تعارف پذیر نیست و تا اقتصاد را مقاوم نکردیم دشمن از این نقاط ضعف طمع خواهد کرد و نباید با هر باد و نسیمی نلرزیم.
دوم آنکه مشکل دیگر خام فروشی است، خام فروشی نفت قابل شناسایی است و در هرجای دنیا نفت خامی که در نفتکش ها حمل می شود با یک تست ساده قابل شناسایی است. اما فراورده قابل شناسایی نیست نمی شود بنزین را شناسایی کرد که مثلا تولید کدام کشور است. الان همه تولیدکنندگان به این سمت حرکت می کنند وما باید از بقیه پیشقدم تر باشیم ولی میبینیم سیاست ما با اینکه تحریم‌های سختی را پشت سر گذاشتیم ولی درس نگرفتیم.
ما حتی یک قطره نفت خام هم نباید بفروشیم و باید به سمت فراورده حرکت کنیم. ما باید به سمت احداث پالایشگاه حرکت می کردیم؛ حتی پالایشگاه های کوچک که قدمهایی در دولت دهم برداشته شد اما با تغییر دولت متوقف شد. اگر امروز آن پالایشگاه های صادراتی و کوچک راه اندازی شده بود به دنبال فروش نفت خام نبودیم و در کنار ایجاد اشتغال برای طبقات تحصیل کرده ارزش افزوده نیز داشتیم و در نهایت صادرات فرآورده قابل پیگری نیست.
