«دانلد ترامپ» -رییس جمهور آمریکا- ساعاتی پیش، رسما موضع خود در قبال برجام را آشکار کرد و مسئله تصمیم‌گیری در مورد رفتار آتی آمریکا با این توافق بین‌المللی مورد تایید سازمان ملل و همه امضاکنندگان را بر گردن کنگره آمریکا نهاد. اندیشکده‌های مطرح آمریکایی، به بررسی و تحلیل موضع اخیر وی مبنی بر عدم تایید پایبندی ایران به برجام و تبعات آن برای آمریکا پرداختند. گزارش حاضر، به دیدگاه این اندیشکده‌ها می‌پردازد.
اندیشکده Crisis Group
اندیشکده Crisis Group در مطلب خود، بر لزوم حفظ برجام به رغم عدم‌تصدیق تعهد ایران به آن از سوی رییس جمهور آمریکا تاکید نموده و اینگونه عنوان کرد: موضوع ترامپ در روز ۱۳ اکتبر، در بهترین حالت، ما را در عدم اطمینان و عدم‌قطعیت رویکرد و رفتار آمریکا نسبت به ایران فرو می‌برد و در بدترین حالت هم، پتانسیل مواجهه نظامی دو کشور را بسیار بالا می‌برد.
سرنوشت توافق هسته‌ای به طور طبیعی در گروی رفتار طرفین است و حقیقتا رفتار حرفه‌ای و صبرپیشگی ایران و عدم نقض توافق از سوی این کشور، مانع اصلی هر گونه تصادم نظامی بین دو کشور بوده است. حالا در این فضا که هیچگونه حرکت تحریک‌کننده‌ای در راستای توافق هسته‌ای از ایران شاهد نبوده‌ایم، اروپا همچنان که طی چند روز اخیر محکم از آن دفاع کرده، باید در ادامه مسیر قد برافراشته و در مقابل قلدرمآبی ترامپ سینه علم کند. به کنگره نگاه کنید: خود را درگیر دامی که ترامپ نادانسته برای خود آمریکایی‌ها گسترده، نکرده و به امید مذاکره دوباره با ایران و چانه‌زنی بیشتر، زیر بار اصرار رییس جمهور برای اعمال تحریم‌ها علیه این کشور نرفته است.
وضع مشخص است؛ ایران به تعهدات خود پایبند بوده و این را نه یک مرتبه -که چندین مرتبه- آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای که مورد وثوق و تایید سازمان ملل و همچنین امضاءکنندگان توافق که آمریکا هم در میان آنهاست، اعلام کرده است. وانگهی، ایران به دقیق‌ترین بازرسی‌های تاریخ مسئله هسته‌ای که اکنون از سوی بازرسان آژانس در جریان است، تن داده است. چگونه ترامپ پایبندی ایران را محکوم می‌کند در جایی که وزارت خارجه، وزارت دفاع، و سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا -متفق‌القول- به پایبندی ایرانی‌ها به توافق هسته‌ای اعتراف کرده‌اند؟ آیا این در لجبازی با کنگره است که اعمال تحریم جدید علیه ایران را مسبب بدتر شدن اوضاع می‌داند؟
ترامپ، با اتخاذ موضع جدید خود، به چند خواسته رسید. اول اینکه، مخالفت جریان خود با توافق هسته‌ای را رسمی و دائمی کرد. دوم، تصمیم‌گیری در مورد توافق‌هسته‌ای را به گردن کنگره انداخت و به زعم‌اش، خود را از مصیبت تصدیق هر سه ماه یکبار تعهد ایران رهانید؛ چیزی که درست بر خلاف اعتقادش بود. سوم، شک‌ها را به جان کنگره انداخت به امید این که خود کنگره با دستان‌اش به عمر برجام پایان بدهد؛ او می‌دانست که دولت وی حمایت اروپایی‌ها را ندارد و در موضوع توافق هسته‌ای بسیار منزوی شده است. لذا، به طور منطقی توان لغو توافق را ندارد. اما با این حرکت خواسته که بار بر دوش کنگره بیافتد و فشار از سوی وی بر کنگره اعمال شود. کنگره نیز تا ۱۴ دسامبر مهلت دارد تا در مورد رویکرد آمریکا در مورد توافق هسته‌ای تصمیم‌گیری کند.
کنگره هم نیک می‌داند که هر گونه لغو توافق و یا اعمال تحریم در چارچوب برجام آن هم بابت یک تصور و خیال، قویا از سوی دیگر امضاکنندگان توافق، محکوم می‌گردد. لذا، هر گونه اقدام اینگونه که صراحتا نقض توافق است، بعید به نظر می‌رسد. اما پیام ترامپ به دیگر امضاکنندگان برجام مشخص است: «یا همراه با من با توافق مخالفت کنید و یا من به تنهایی این کار را می‌کنم». او، نسبت به کنگره هم همین رویکرد را دارد. کمااینکه تهدید کرده که اگر کنگره تحریمی بر علیه ایران وضع نکند، او یک تنه اقدام به لغو برجام خواهد کرد. ترامپ، صراحتا خواستار تغییر برخی از بندها نظیر محدودیت‌های ۱۰ الی ۲۵ ساله برای برخی از موارد شده است. چرا که آنها را کافی نمی‌داند.
ایده مذاکره دوباره بیشتر یک توهم است. ایران، رسما اعلام کرده که یک توافق بین‌المللی مورد وثوق سازمان ملل را دوباره به مذاکره نخواهد گذاشت و البته این منطقی است. همچنین تهدید کرده که در صورت تخطی آمریکا از متن و روح توافق، رویکرد دیگری در پیش خواهد گرفت. حتی اگر مذاکره دوباره‌ای هم وجود داشت، تهران ممکن بود در مقابله با آمریکا خواسته‌هایی را اضافه کند که این بار خود آمریکا در دام گرفتاری بیافتد. کاخ سفید چیز دیگری در سر دارد و مذاکرات دوباره بهانه است: یا می‌خواهد از سود اقتصادی نبردن ایران از تعهدات‌اش نسبت به توافق هسته‌ای مطمئن شود و یا می‌خواهد این کشور را نهایتا مجبور کند که از توافق خارج شود. هر چه که در سر دولت ترامپ باشد، راه به جایی نمی‌برد. ترامپ، مدعی است که می‌خواهد مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود در حالی که ایران متعهدانه عمل کرده و اصلا چنین امری را در ذهن ندارد و اتفاقا همین تحرکات ترامپ، دست آخر می‌تواند موجب شود که برای دفاع از خود به سلاح هسته‌ای دست یابد.
اعمال تحریم‌ها و اصطلاحا «فراری دادن سرمایه‌گذاران» از ایران هم آثار سوء خود را دارد. به احتمال زیاد، ایران نسبت به تحریم‌های آمریکا واکنش محکم نشان خواهد داد. وضعیت رابطه ایران و آمریکا به قدر کافی خراب است. لجاجت و اصرار ترامپ اوضاع خاورمیانه را هم در می‌پیچد. کم نیست مناطق درگیری بین این دو: سوریه و یمن به قدر کافی پتانسیل کشاکش و آثار مخرب آن را دارد. قطعا، ترامپ پشیمان خواهد شد.
ایرانی‌ها اعلام کرده‌اند که مادامی که طرفین به توافق پایبند باشند، آنها نیز ملزم به رعایت تعهدات هستند. همین امر، کار را برای ترامپ سخت کرده است. آنها به خوبی می‌دانند که توافق هسته‌ای آسیب‌پذیر است چرا که آمریکا هم با اروپایی‌ها اختلاف دارد و هم با آنها. لذا، قطعا به سمت گسترش دوستی و همکاری با همسایه‌های خود و کاهش تنش، در عین حفظ قوام برجام خواهند رفت. از آنجایی که برجام می‌تواند با جذب اروپایی‌ها به بازار ایران سبب ایجاد شکاف بین آمریکا و اروپا شود، آمریکایی‌ها در پی شکستن مقاومت اروپایی‌ها در قبال این توافق هستند و دست آخر اگر اروپایی‌ها پالس مثبت نفرستند، آنها را تهدید به عدم دستیابی به بازار پر رونق آمریکا و عقب‌نشینی از تجارت با ایران می‌کنند.
فرانسه و اروپایی‌ها به دنبال مذاکره بر سر موضوع موشکی ایران هستند اما تصمیم ندارند که از برجام به عنوان گرویی در قبال این خواسته استفاده کنند و آمریکا هم احتمالا نمی‌تواند مجبورشان کند. دولت‌های اروپایی باید در قبال این موضع ترامپ، بار دیگر متحدانه تاکید بر حمایت از توافق هسته‌ای کنند و برای اطمینان از بازپرداخت خسارات ناشی از جریمه‌های احتمالی آمریکا، قوانین بلوکه‌کننده خود را به جریان بیاندازد تا بدینوسیله، شرکت‌های اروپایی مجبور به تبعیت از تحریم‌های آمریکا علیه ایران نشوند.
رشد مبادلات سیاسی ایران و اروپا نسبت به سال گذشته، ۹۴ درصد بوده است. این امر، به اروپایی‌ها در حفظ برجام قدرت می‌بخشد. قطعا بازار ۱۹ هزار میلیارد دلاری آمریکا برای اروپایی‌ها شیرین‌تر از بازار ۴۰۰ میلیارد دلاری ایران است اما اگر شرکت‌ها و بانک‌های اروپایی بدانند که دولت‌هایشان از آنها حمایت می‌کند، با خیال راحت به سمت تجارت و همکاری با ایران می‌روند. اروپا، باید ایران را به عنوان شریک بانک سرمایه‌گذاری اروپا (EIB) معرفی کرده و بخش خصوصی در ایران را تقویت کند و ایران و شرکت‌های خودش را از آرامش و ثبات کار، مطمئن سازد.
این احتمال قوی است که کنگره آمریکا -با توجه به عدم تصدیق تعهد ایران از سوی ترامپ- راه سوم را برگزیند. تحریم اعمال نکند اما به سراغ موضوع آزمایش موشکی برود و در چارچوبی خارج از قاعده برجام، اعمال فشار کند تا بدین ترتیب تحت فشار اروپایی‌ها هم نباشد و کارش را پیش ببرد. اما نکته اینجاست که اگر چنین رویکردی را هم اتخاذ کند، خودخواسته به سمت لغو توافق هسته‌ای نرود که همانا این اقدام، هر آینه ضرر و خسران است و پیامدهای آن فراتر از پیامدهای منطقه‌ای خواهد بود.
اندیشکده بلفر
اندیشکده بلفر آمریکا به نقل از یادداشت «وندی شرمن» -از اعضای تیم مذاکره‌کننده آمریکا در جریان برجام- در «نیویورک تایمز» آورد: پرزیدنت ترامپ اخیرا اعلام کرد که حاضر به تصدیق تعهد ایران نسبت به توافق هسته‌ای نیست. درست برخلاف اعترافات مقامات دولت وی طی چند ماه اخیر که همه مهر تایید بر رفتار متعهدانه ایران در قبال برجام زدند. همچنین، آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، طی دو سال اخیر، ۸ گزارش در مورد تصدیق سلامت رفتار ایران در قبال توافق هسته‌ای منتشر کرده است. اینکه ترامپ مدعی است که زیاده‌خواهی و پیشروی ایران در منطقه، نقض برجام است درست نیست. ما با اقدامات و رویکرد ایران در منطقه مخالفیم اما آن اقدامات به برجام ربطی ندارد.
تا آنجایی که من خبر دارم، ترامپ پس از عدم تایید پایبندی ایران، از کنگره که دارای اکثریت جمهوریخواه است خواسته تا به احیای تحریم‌ها که به زعم وی می‌تواند موجب لغو توافق هسته‌ای شود دست نزد و به جای آن، به سمت اعمال تحریم‌هایی از جنس خارج از چارچوب برجام برود تا بدینوسیله ایران را تحت فشار، مجبور به خروج از برجام نماید و از آن طرف، بهانه هم به دست دیگر امضاءکنندگان توافق ندهد. صراحتا بگویم که هر گونه اقدام بدین شکل، شکست کمر یک توافق بسیار خوب است.
اگر ترامپ زیر میز توافق بزند، شکاف بزرگی بین آمریکا و اروپایی‌ها ایجاد خواهد کرد و ایران و روسیه و چین قدرت خواهند گرفت. هر گونه اقدام مغایر با عقلانیت، آمریکا را به طرف انزوا خواهد برد. شروع‌کننده کارشکنی، متهم اصلی خواهد بود. اگر زیر میز بازی بزنیم، حرفمان در هیچ کجا خریدار نخواهد داشت و آن وقت باید برای آرام نگاه‌داشتن کره شمالی وقتی به سراغ چینی‌ها می‌رویم، آنها اصلا توجهی به ما نخواهند کرد چرا که در انزوا هستیم و قدرتی نداریم. از سوی دیگر، اگر ایران به طور منطقی در پاسخ به کارشکنی آمریکا به سراغ سلاح هسته‌ای برود، با یک معضل بسیار بزرگ روبرو خواهیم شد.
به نظر بعید می‌رسد که جمهوریخواهان کنگره به سمت تحریم ایران بروند. انتخابات میان دوره‌ای سال ۲۰۱۸ نزدیک است و این اقدام می‌تواند، آتش به رای‌هایشان بزند. دموکرات‌ها به خوبی بر علیه جنگ‌طلبی آنها تبلیغ خواهند کرد. وقتی همه مقامات ارشد ما صراحتا به پایبند بودن ایران به برجام اذعان می‌کنند، دیگر چه کاریست که این کشور را تحریک کرده و عملا «امنیت ملی» آن چیزی که ترامپ مدام دم از آن می‌زند را به خطر بیاندازیم؟
اندیشکده ویلسن سنتر
این اندیشکده، مطلب خود را به نقل قول از چند کارشناس امور بین‌الملل اختصاص داد و به نقل از «کالین کاهل» آورد: «توافق هسته‌ای، یک توافق عالی برای مهار کردن ایران بود. اگر ترامپ دست به اقدامی ناپخته بزند، نه تنها منزوی خواهیم شد که دیگر قادر به کنترل کره شمالی هم نخواهیم بود. ایران، کشوری است که بر سر جنگ عراق، ۶۰۰ میلیارد دلار خسارت داد و نزدیک به یک میلیون نفر تلفات داد و راحت تسلیم نمی‌شود. لذا، باید رفتار و یا حکومت ایران را تغییر داد».
این اندیشکده همچنین به نقل از «سوزان مالونی» نوشت: «ایرانی‌ها خیلی زیرکانه عمل می‌کنند. آنها دم به تله ترامپ و مشاوران‌اش نمی‌دهند و البته در عین حال، صراحتا می‌گویند که در صورت رویت کارشکنی، مقابله به مثل خواهند کرد. آنها در نظاره گیجی کاخ سفید نشسته‌اند و به روش خود ماجرا را جلو می‌برند. من ترجیح می‌دهم که به برجام به چشم یک واقعیت غیرقابل انکار جهانی که در آن زندگی می‌کنیم نگاه کنم. پس، عملا نمی‌تواند توافق بدی باشد». اندیشکده ویلسن، در پایان به نقل از «روئل مارک گرشت» آورد: من بر این باورم که ترامپ نگران اروپایی‌هاست. توافق هسته‌ای، تاثیر بسزایی در دور شدن اروپایی‌ها از ما خواهد داشت. همچنین، خطر قد علم کردن آنها در مقابل ما را نیز در بر خواهد داشت. گمان می‌کنم که برجام، توافق بسیار بدی بود و گزینه نظامی علیه ایران، انتخاب درستی است.
