در حالی که اخیرا موضوع چالش‌برانگیز اجرای طرح گردشگری در آشوراده دوباره خبرساز شده، اسماعیل مهاجر مدیرکل حفاظت محیط زیست استان گلستان خبر از اجرای قریب‌الوقوع این طرح داده و بستری برای افزایش اعتراضات نسبت به اجرای این طرح فراهم آورده است. طرحی که اجرای آن در جزیره آشوراده بر خلاف قوانین است و به گفته فعالان زیست محیطی، محیط زیستِ تنها جزیره ایرانی دریای خزر را که بخشی از پناهگاه حیات‌وحش میانکاله به شمار می‌رود برای همیشه از میان خواهد برد.
هرچند تاکنون پیگیری رسانه‌ها از سازمان حفاظت محیط زیست برای دست یافتن به طرح طرح ارزیابی اثرات زیست محیطی گردشگری در آشوراده بی‌نتیجه مانده اما ظاهرا مدتی است فعالان زیست محیطی توانسته‌اند به یکی از نسخه‌های اخیر این طرح دسترسی پیدا کنند. بنا بر این طرح، برخی از کاربری‌های سازگار با محیط زیست جزیره آشوراده عبارتند از پرنده‌نگری، پیاده‌روی، آکواریوم، موزه خاویار، بالن‌سواری، باغ‌موزه، مرکز بازدیدکنندگان، فروشگاه ملزومات، رستوران، بازارچه، چادرزنی، سالن اجتماعات و آمفی‌تئاتر، دهکده صنایع دستی، اردوگاه آموزش گردشگری کودکان و نوجوانان، ورزش‌ها و تفریحات آبی، اسب‌سواری و مرکز تحقیقات محیط زیست دریایی و محیط‌بانی.
به منظور بررسی این طرح گفت‌وگویی را با مرتضی شریفی، محقق کشاورزی و منابع طبیعی، منتخب فرهنگستان علوم در سال 95، مدرس دانشگاه و مؤلف کتاب درسی "پارک‌سازی و مدیریت پارکهای جنگلی با رویکرد توسعه اکوتوریسم" دانشگاه تهران، عضو شورای‌عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری و دانش‌آموخته دکترای ASU آمریکا، UBC کانادا و دانشگاه تهران با گرایش طراحی پارکهای طبیعی که اخیراً به‌عنوان دبیرکل ستاد مردمی نجات آشوراده انتخاب شده ترتیب داده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
تسنیم: طرح ارزیابی اثرات زیست محیطی گردشگری در آشوراده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شریفی: پس از مرور نسخه‌ای از این طرح که در اختیارم قرار گرفته به یاد طنز تلخ تاریخی "کوه موش زایید" افتادم. عنوان طرح (مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح منطقه نمونه گردشگری آشوراده) لرزه بر تن هر دوستدار طبیعت و علاقمند به محیط زیست این سرزمین می‌اندازد. اساساً طرح منابع طبیعی به طور عام و طرح پارک و مناطق حفاظتی بطور خاص در جهت ارتقاء کمی و کیفی منابع، معمول می‌شود. اگر طرح درست تهیه شود ، سطح حفاظت و عملکرد محیط زیستی را ارتقاء می‌دهد. اساسا طراحی پارک‌ها و مناطق حفاظتی در مقیاس بالا نیاز به طرح جامع (Master Plan) دارد که به پهنه‌بندی یا زون‌بندی می‌پردازد، در قدم بعدی طرح تشریحی (Detail Plan) تهیه می شود که در آن با مهندسی زون، برنامه‌های اجرائی زون تدوین و نهایتاً با توجه به زون‌بندی‌ها و تشریح آنها و سیستم ارتباطی داخلی و تاسیسات و تسهیلات جنبی طرح مدیریت (Management Plan) یا به بیانی طرح اجرائی تهیه می‌شود. اینکه بدون ارائه طرح‌های یادشده با تدوین یکسری برنامه‌های اجرائی اثرات برنامه‌های مدیریتی سایت حفاظتی را همانند پروژه صنعتی و عمرانی ارزیابی کنیم شبهه‌برانگیز است.
تسنیم: مسلم است توسعه گردشگری و بهره‌وری تفرجی از پارک و مناطق حفاظتی در دیگر نقاط دنیا هم متداول است و چه بسا از آزمون و خطاهای آنها می‌توان بهره گرفت. آیا چنین روشی که برای آشوراده منظور شده قبلا در ایران یا دیگر کشورها مورد آزمون قرار گرفته است؟
شریفی: با استناد به اینکه کارورزی‌ام را در دفتر طراحی پارکهای طبیعی ماریکوپا کانتی آریزونا گذرانده و سال‌ها در دفتر پارکهای فینکس کار اجرائی کرده‌ام و دانشجوی محقق در موضوع فرایند طراحی در پارک کانادا – موردی پارک ملی بنف بوده‌ام و تا آنجا که در حد وسعم فرایند طراحی سیستم‌های حفاظتی- تفرجی اعم از دسته‌بندی‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، دسته‌بندی‌های پنج‌گانه کرنتیسکی برای شوروی سابق، دسته‌بندی‌های چهارگانه اتحادیه اروپا، دسته‌بندی‌های هشت‌گانه چین و... را بررسی کرده‌ام طراحی پارک‌ها و مناطق حفاظتی، روندی مشابه به آنچه ذکر کردم را دارد. من هیچ کجای دنیا سراغ ندارم برای سایت حفاظتی که اساسا مدیریت حفاظتی در آن مطرح است طرح اثرات محیط زیستی از نوع آنچه در پروژه‌های توسعه عمرانی مطرح است تهیه شده باشد. در زمان دکتر اصلیان که سالهای سال عضو کمیته ملی ارزیابی اثرات محیط زیستی بوده‌ام حتی یک مورد سراغ ندارم برای طرح پارک و مناطق حفاظتی پروژه ارزیابی اثرات ارائه شود. حتی وقتی ضرورت ارزیابی طرح‌های جنگلداری در کمیته ملی آن زمان مطرح شد نظر جمع بر این بود که طرح‌های جنگلداری اگر با مراعات استراتژی و سیاست‌های اصولی در چارچوب مدل علمی تهیه شود و به عبارتی اگر با تعریف معیارها و شاخص‌ها و ارزیابی علمی گزینه اجرائی (Practice Notes) سایت جنگلی مشخص بر آن اساس طرح تهیه شود اساسا با اجرای طرح باید سایت ارتقا کمی و کیفی یابد مگر اینکه طرح مشکلی داشته باشد. البته برای کنترل فرآیند اجرای طرح با تعریف شاخص‌های ارزیاب (مثل شاخص ارزیاب روند تنوع زیستی که روش‌هایی از جمله روش Shannon –Wiener برای این منظور ابداع شده است) و همچنین با تعریف بر چسب اکولوژیک (Eco-Labeling) پایش انجام می‌گیرد می‌گفتیم اینکه گفته شود برای طرح جنگلداری پروژه ارزیابی اثرات محیط زیستی تهیه شود وجاهت ندارد. حالا پارک و مناطق حفاظتی که جای خود دارند.
چرا سازمان حفاظت محیط زیست به جای طرح مدیریت به طرح ارزیابی اثرات محیط زیستی اکتفاء می کند؟
شریفی : از همان عنوان طرح، کاسه‌ای از زیر نیم کاسه می‌زند بیرون! از طرح با عنوان "طرح منطقه نمونه گردشگری آشوراده" نام برده شده است. بر اساس ضوابط موجود افراد حقیقی و حقوقی که منطقه‌ای تحت عنوان گردشگری به آنها واگذار می‌شود نه تنها سند باید به نامشان زده شود بلکه حق دارند پس از توسعه عمومی (جاده ، آب و برق) قطعات را براساس کاربری به غیر بفروشند. شایان ذکر است چند ماه قبل وزارت جهاد کشاورزی طی دستورالعملی به واحدهای ذی‌ربط اعلام کرده است که در عملیاتی کردن قانون، واحدهای ذی‌ربط موظف هستند نسبت به انتقال سند مناطق گردشگری بر اساس درخواست مجریان حقیقی و حقوقی اقدام کنند. پس وقتی گفته می‌شود "در جزیره آشوراده برنامه‌ای برای واگذاری وجود ندارد" در واقع به شعور مردم فهیم بی‌احترامی می‌شود. وقتی اسم منطقه را گذاشتند «نمونه گردشگری»، طبق قانون باید سند به نام شخص سند بزنند. به فرض هم که تفاهنامه صوری ببندند که اینکار را نخواهند کرد، اما مگر تفاهنامه می‌تواند قانون را نقض کند؟ اگر صداقتی در کار است چرا عنوان منطقه را از پناهگاه حیات وحش به منطقه نمونه گردشگری تغییر داده‌اند؟ دم خروس را باور کنیم یا قسمشان را؟
پس این سؤال می‌تواند مطرح باشد که با تغییر نام مناطق به گردشگری، واگذاری معنی‌دار و قانونی می‌شود؟
شریفی: خیر. بحث این است که نمی‌توانند عنوان پناهگاه حیات‌وحش را به منطقه نمونه گردشگری تغییر بدهند. در آئین‌نامه اجرایی که خود در تنظیمش سهیم بوده‌ام به صراحت ذکر شده که مناطق گردشگری فقط در جوار پارک‌ها می‌توانند احداث شوند نه در داخل محدوده. وقتی اعتبار پارکهای جنگلی را به صفر رساندند سرمایه‌گذار حقیقی و حقوقی را در پارک پذیرفتیم. تا وقتی که سیاستگذاری متکی به نظر کارشناسی بود هرگز اجازه ندادیم عنوان منطقه گردشگری روی پارکهایمان بگذارند. تمام توافقنامه‌ها با عنوان پارک جنگلی بسته شده است. حتی در سالهای اخیر در مواردی که عنوان را در تابلوی پارک به گردشگری تغییر داده بودند تابلوها را پایین کشیدیم. به همت فرهیختگان دوراندیش و دلسوز شورای انقلاب، بر اساس قانون مصوب آن شورا در روزهای اول انقلاب واگذاری پارکهای جنگلی مطلقا ممنوع است. افراد حقیقی و حقوقی فقط در ارائه خدمات در زون‌های تفرجی تعریف شده می‌توانند مشارکت داشته باشد. هرچند این با آنچه در مدیریت علمی پارک تحت عنوان مدیریت امتیازی (Concession Management) ذکر شده فاصله دارد اما حداقل مالکیت برای عموم باقی می‌ماند. ارزش حفاظتی پارکهای جنگلی در مقایسه با مناطق چهارگانه محیط زیست به طور عام و پناهگاه حیات وحش میانکاله به طور خاص و به ویژه نسبت به حساسترین سایت این منطقه یعنی آشوراده به مراتب خیلی کمتر است. چگونه است که یک شبه تغییر نام و به بیانی دیگر، تغییر کاربری داده و تیشه به ریشه ارزش‌های حفاظتی بسیار حساس چون تنها کانالی که خلیج گرگان را به دریای خزر متصل کرده و از سوی دیگر از معدود زیستگاه‌های فوک خزری، ماهیان خاویاری و گونه‌های متعددی از پرندگان مهاجر به شمار می‌رود، می‌زنند؟ محدوده تحت عنوان پناهگاه حیات وحش به محیط زیست احاله مدیریت شده که در چارچوب و ضوابط مشخص از پناهگاه نگهداری کند. محیط زیست حق تغییر کاربری و یا وجاهت واگذاری آن را به غیر ندارد. دقیقا حضور ذهن دارم چند سال پیش، سازمان حفاظت محیط زیست سایتی را داخل یکی از مناطق جهت ارائه خدمات تفرجی به غیر واگذار کرده بود. بازرسی کشور ورود پیدا کرده و سازمان حفاظت محیط زیست در دیوان عدالت محکوم و مجوز صادره لغو شد. حال مگر قانون عوض شده یا اتفاق خاصی افتاده که آشوراده، پارک ملی خبر و سایر عرصه‌های محیط زیست را واگذار کرده و در مصاحبه‌هایشان می‌فرمایند که واگذاری 130 منطقه دیگر را در دستور کار داریم؟ آیا می‌شود با تغییر غیرمجاز عنوان، قانون را دور زد؟! دستگاه‌های ناظر کجا هستند؟
توسعه مناطقی با عنوان منطقه گردشگری، به طور قانونمند پیش بینی شده است. با توجه به اینکه بیش از 90 درصد کشورمان منابع طبیعی محسوب می‌شود اگر مکان‌یابی اصولی هم انجام گیرد بعضی از مناطق در محدوده منابع طبیعی واقع می‌شوند. آن وقت شما در تمام موارد با تبدیل منابع طبیعی به منطقه گردشگری مخالف هستید؟
شریفی: خیر، ایران به خاطر تنوع طبیعت، آثار تاریخی و فرهنگی دارای پتانسیل فوق العاده بالای گردشگری است؛ گردشگری از نظر ارزآوری و اشتغال‌زائی مسلما در حد یکی از 5 صنعت مهم ملی محسوب می‌شود. علاوه بر این در یک جامعه سالم برای پر کردن وقت فراغت شهروندان باید برنامه داشته باشیم. گردشگری به طور عام و طبیعت گردی بطور خاص سالم ترین وقت فراغت را برای شهروندان فراهم می‌آورد. توسعه گردشگری اصولی به قول معروف از نان شب واجب‌تر است. علاوه بر مناطق گردشگری، زیرساخت‌های خطی و لکه‌ای در مواردی بخش‌هایی از منابع طبیعی را به خود اختصاص خواهند داد. با مکان‌یابی صحیح و مراعات خط قرمزها منابع طبیعی باید تسهیلات لازم فراهم آید. از روزهای اول که موضوع مناطق گردشگری مطرح شد به عنوان تکنوکرات جنگلبانی مرتبط با موضوع و کارگزار دولت موظف بودیم مقوله را کانالیزه کنیم. با تعریفی که از مناطق گردشگری به عمل آمده مناطق مزبور در مدیریت نوین پارکداری و طبیعتگردی با عنوان "مراکز تفریحی و رفاهی" نامیده می‌شود که معمولا در حد فاصل چند پدیده طبیعی و فرهنگی یا به بیانی سیستم‌های حفاظتی– تفرجی (پارک ملی ، اثر طبیعی ، پارک طبیعت و ....) احداث می‌شوند و در مواردی در جوار یک سیستم حفاظتی-تفرجی با عنوان "هد کواتر" احداث می‌گردند. بازدیدکننده در این مراکز که دارای امکانات اقامتی، تفرجی و تفریحی بوده، مستقر می‌شود و اکوتوریست‌ها می‌توانند با استفرار در این مراکز تحت کنترل و با مراعات ظرفیت برد پدیده‌های طبیعی و تاریخی و فرهنگی را مورد بازدید قرار دهند. هدف این است که فشار بر پدیده‌های طبیعی و فرهنگی تعدیل شود و بازدید اثر سوء معنی‌دار بر منابع نداشته باشد. آنچه در مورد سایت حساس آشوراده مطرح است این است که به جای ایجاد ضربه‌گیر دارند ضربه را بر قلب پدیده طبیعی و فرهنگی فرود می‌آورند. بنابراین با توسعه گردشگری و ایجاد مناطق گردشگری اصولا کسی نمی تواند مخالف باشد ولی حضرات دارند سُرنا را از سر گشادش می‌نوازند.
