سازمان همکاری شانگهای سازمانی "میان‌دولتی" است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده است. این سازمان در سال ۲۰۰۱ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. دو کشور "چین" و "روسیه" نقش اصلی و تعیین کننده را این سازمان بازی می‌کنند.
سازمان همکاری شانگهای در حقیقت ترکیب جدید سازمان «شانگهای ۵» است که در سال ۱۹۹۶ تأسیس شده بود، ولی نام آن پس از عضویت ازبکستان به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر کرد. علاوه بر اعضای اصلی، ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۱۲ و پس از آن بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق شدند.
دهم ژوئیه ۲۰۱۵ این سازمان با عضویت هندوستان و پاکستان نیز موافقت کرد و این دو کشور در کوتاه‌تر از دو سال همه شرایط برای عضویت کامل این سازمان را اجرا کردند و عضویت این دو کشور در سازمان همکاری شانگهای در اجلاس رهبران کشورهای عضو این سازمان که طی در ژوئیه ۲۰۱۷ در آستانه، پایتخت قزاقستان، برگزار شد، به تصویب رسید.
ارتقای ضریب امنیتی با عضویت در شانگهای
هر چند بنای کار این سازمان مقابله با گسترش ناامنی‌ها، جرائم سازمان‌یافته و تهدیدات ناشی از فعالیت گروه‌های تروریستی بود، اما بعدها برخی مؤلفه‌های مشارکت اقتصادی نیز در دستور کار آن قرار گرفت. وجود دو قدرت چین و روسیه با هدف مشترک یعنی جلوگیری از نفوذ و گسترش ناآرامی‌ها، فعالیت‌های این سازمان را مهم‌تر کرده است. سایر کشورهای عضو نیز با استفاده از این ظرفیت به دنبال ایجاد ثبات در داخل کشور خود و بالا بردن ضریب امنیت خود هستند.
از دیگر جذابیت‌های سازمان همکاری‌های شانگهای می‌توان به استفاده چین از بازار مصرف کشورهای منطقه آسیای مرکزی، اهمیت تجاری مانند حمل و نقل از این مسیر به سایر نقاط (اتصال طرح جاده ابریشم به اتحادیه اقتصادی اوراسیا)، منابع نفتی دریای خزر و ضرورت بهره برداری از آن، همچنین بهره‌گیری روسیه برای ایجاد اتحادی در برابر غرب و اعمال نفوذ آنها در منطقه و کنترل اوضاع آسیای میانه در چارچوب سازمان برای کم‌رنگ کردن نقش پیمان‌هایی مانند ناتو در حوزه سی آی اس اشاره کرد.
مزایای عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای
اما مسأله‌ای که ما را به نگاری این متن واداشت، فرایند عضویت کامل ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای است. ایران در چند سال اخیر فعالیت‌های گسترده و مثبتی را برای مبارزه با تروریسم انجام داده و در ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی پیشینه مثبتی از مناسبات با این کشورها دارد. بنابراین موضعش در این زمینه با اهداف سازمان شانگهای کاملاً مطابقت دارد. افزون بر آن، عضویت ایران منفعت‌هایی نیز در پی دارد، چراکه ایران در هیچکدام از سازمان‌های مؤثر در منطقه حضور ندارد. در جنوب، اتحادیه کشورهای عرب و شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد که با مخالفت‌های عربستان عضویت ایران در این شورا رد شد. اکو نیز همکاری مؤثر و قابلیت چندانی ندارد و فقط دیدارهای حاشیه‌ای آن مهم است. بقیه سازمان‌ها نیز ظرفیت تاثیرگذاری بالایی ندارند و با کارشکنی کشورهای مختلف روند مشارکت و همکاری در آنها با مشکلات مختلفی روبروست.
به گزاش باشگاه خبرنگاران، "عضویت در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند هزینه‌های سیاسی و اقتصادی ایران را در عرصه مبارزه با افراط‌گرایی، تروریسم و قاچاق مواد مخدر کاهش می‌دهد."، "سطح همکاری‌های منطقه‌ای ایران با کشورهای آسیای میانه، سیاست تنش زدایی و اعتماد فی‌مابین را افزایش می‌دهد." ، "مشارکت اقتصادی میان کشورها، افزایش حجم تبادلات تجاری و پیوستن به بازار جهانی برای کشورهای عضو با پیوستن ایران تسهیل شده و ایران از این فرایند سود متقابل خواهد برد." و "در نهایت، حجم تهدیدات از نواحی مختلف با همگرایی کشورهای عضو کاهش می‌یابد و از بین بردن آن با هزینه کمتری صورت می‌گیرد." با این حال در گذشته نزدیک عضویت ایران در این سازمان پذیرفته نشد.
«لغو تحریم‌ها» پیش‌شرط اعضای شانگهای برای عضویت ایران
البته روسیه به عنوان یکی از اعضای اصلی بحث عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای را به بعد از لغو تحریم‌های اقتصادی غرب علیه ایران موکول کرده است. البته تاجیکستان و چین از مخالفان این عضویت بودند. تاجیکستان کشوری با دولت سکولار است که با گروه‌های اسلامی در تقابل است در حالی که دوشنبه جهت تامین منافع اقتصادی خود، با منشاء تروریسم و افراط‌گرایی یعنی عربستان رابطه نزدیک برقرار کرده که این تناقض عجیبی در سیاست خارجی تاجیکستان محسوب می‌شود. البته ایران مناسبات گسترده و خوبی با تاجیکستان داشته و در حل جنگ داخلی تاجیکستان به عنوان میانجی تلاش‌های مؤثری انجام داده است. ایران همیشه به دنبال حل مسالمت‌آمیز اختلافات داخلی این کشور بوده و روابط خود را در عرصه‌های مختلف با توجه به اشتراکات فرهنگی، زبانی و... بیشتر کرده است.
نظر چینی‌ها درباره عضویت ایران در شانگهای
چین نیز به عنوان یکی دیگر از اعضای اصلی با ایران روابط سیاسی و اقتصادی گسترده‌ای دارد و در مذاکرات هسته‌ای با قدرت‌های جهانی هم شرکت داشت. اما با این‌حال ظاهراً به دلیل اختلافش با روسیه در سال‌های گذشته مانع از عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای شده بود. آن اختلافات از میان برداشته شده، اما این‌بار چین با عربستان سعودی باب تازه‌ای از روابط گسترده اقتصادی را گشوده است.
ملک سلمان، پادشاه سعودی در سفرش به چین در اسفند ۹۵ توافق‌نامه‌ها و یاداشت‌های تفاهمی به ارزش ۶۵ میلیارد دلار در بخش‌های نفت، بازرگانی، اقتصاد و امنیتی و نظامی با دومین اقتصاد بزرگ جهان امضاء کرد.این کشور شریک مهم پکن در زمینه صادرات منابع انرژی به چین است و همیشه سعی داشته تعادلی را در رابطه با تهران و ریاض برقرار کند و از مزایای اقتصادی آن بهره ببرد. شاید در رویکرد سیاسی پکن عضویت ایران سنگینی این معادله به نفع ایران باشد و آنها را در تقابل با سعودی‌ها قرار دهد.
لاوروف وزیر امور خارجه روسیه نیز پیش از برگزاری اجلاس آستانه طی دیدار با وزرای امور خارجه کشورهای عضو، ایران را دارای تمامی شرایط و معیارهای عضویت در این سازمان دانست و از آنها خواست تا فرایند عضویت ایران از ماه ژوئن آغاز کنند.
در روزهای گذشته نشست سران سازمان همکاری شانگهای با حضور مقامات ارشد کشورهای عضو در شهر «آستانه» پایتخت قراقستان برگزار شد. در این نشست علاوه بر حضور مقاماتی از کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، مغولستان، ترکمنستان، هند و پاکستان، «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان نیز حضور داشت. در این نشست پاکستان و هند به صورت رسمی به عضویت این سازمان پیوستند و ریاست دوره‌ای سازمان همکاری شانگهای از قزاقستان به چین منتقل شد.
فصل تازه از حضور ایران در شانگهای
در این نشست موضوع الحاق رسمی ایران به سازمان همکاری های شانگهای مورد بررسی قرار گرفت اما در فضایی متفاوت از گذشته. در سال‌های گذشته به رغم تمایل ایران برای عضویت دایم این سازمان و موافقت روسیه با این موضوع، استقبالی را از جانب سران پکن شاهد نبودیم ولی به تازگی اوضاع تغییر یافته است و چند روز پیش در آستانه برگزاری این نشست،
«لی خویی لای» معاون وزارت خارجه چین افزود که ایران یکی از فعالترین کشورهای عضو ناظر سازمان می‌باشد و تاکید کرد که ایران برای چین از اهمیت زیادی برخوردار است و پکن از عضویت رسمی تهران هم حمایت و هم استقبال می‌کند.
هر چند که امیدها برای پیوستن رسمی ایران به سازمان همکاری‌های شانگهای بالا گرفته اما این امر مهم در نشست‌های آتی به نتیجه مورد نظر خواهد انجامید. بنابراین، پس از تعیین تکلیف وضعیت پاکستان و هند، نوبت به ایران و سه کشور ناظر دیگر می رسد تا در سال های پیش رو به این جرگه بپیوندند.
بررسی اسناد را برای عضویت دائم
بهرام قاسمی سخنگوی وزارت امور خارجه در این رابطه گفت: ایران اکنون به عنوان عضو ناظر سازمان شانگهای حضور دارد و بحث عضویت دائم، فرایند خود را طی می‌کند که بسیار طولانی و پیچیده است. بیش از ٣٠ سند و اساسنامه است که بر اساس مقررات ما، باید مطالعه و تصویب شود. وی عنوان کرد: ما در اجلاس اخیر در دستور کار نبودیم و بحث عضویت ما طولانی‌تر خواهد بود. ما نیز اسناد را مطالعه می‌کنیم. این روند ادامه دارد و پیگیری خواهد شد. وی تاکید می‌کند: بسیاری از اعضای شانگهای موافق عضویت ایران در این سازمان هستند اما هر دو طرف، هم ایران و هم سازمان شانگهای ملاحظات خودشان را و مقدماتی که لازم است را باید فراهم آورند.
قاسمی خاطرنشان می‌کند: سازمان شانگهای به دلیل ظرفیت و ساختار اقتصادی ایران، جایگاه منطقه‌ای ما، موقعیت ژئوپلیتیکی و پتانسیل بالای اقتصادی که برخورداریم و لحاظ کردن مجموعه این عوامل که می‌تواند این سازمان را در حوزه‌های اقتصادی کمک کند، علاقه‌مند به عضویت ایران است.
