مسجد شیخ لطف‌الله (ساخته شده در ۱۶۰۲ – ۱۶۱۹ میلادی) یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است.
این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی کاری قرن یازدهم هجری است که به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است و طرح آن همزمان با ساخت چهارباغ و هزارجریب ریخته شد و تزئینات مسجد شیخ لطف‌الله از کاشی‌های معرق پوشیده شده است.
شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، از علمای بزرگ شیعه در عصر صفوی و اهالی جبل عامل لبنان بود که به دعوت شاه عباس در اصفهان اقامت می کرد و از سوی دیگر او پدر زن شاه عباس و به همین دلیل مسجد به نام او برای تدریس و نمازگزاری وی احداث شد.
این مسجد یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده و شماری از کاشی کاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی است.
وقتی کاشی کاری های مسجد را با دقت نظاره کنید دست خط های زیبایی به چشم می خورد که از جمله می توان به دو لوحی که عبارت "عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا، محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهان" اشاره کرد.
شهرام امیری کارشناس میراث فرهنگی در خصوص این مسجد زیبا گفت : این مسجد در قسمت شرقی میدان به صورت سرپوشیده است و گنبد و کاشی کاری آن جنبه منحصر به فردی دارد. به لحاظ موقعیتی نیز درست روبرو کاخ عالی قاپو قرار گرفته است.
وی گفت : از ویژگی‌های این مسجد چرخش ۴۵ درجه‌ای آن به سمت قبله است چرا که میدان به سمت قبله نیست و به این حرکت اصطلاح، «پاشنه» نامیده می‌شود.
امیری معمار این مسجد را فرد زیرکی دانست و افزود: معمار با زیرکی تمام شبستان اصلی مسجد را به سمت میدان چرخانده تا مسجد به سمت قبله باشد و اگر چه ساختمان مسجد در مشرق و از نمای خارجی آن چنین بر می‌آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است، در حالی که همین محراب دیوار رو به قبله بنا شده است.
وی ادامه داد: در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم نمی‌خورد و در صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی‌دهد.
امیری گفت : علت وجودی این چرخش این است که در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان است اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می‌ساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می‌شد.
کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه شبستان اصلی مسجد نیز به صورت چهار ضلعی و زیبایی خاص دارد افزود : گنبد مسجد نیز یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است و خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ، ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشکیل داده است.
وی با بیان اینکه کاشی کاری های این مسجد چشم هر گردشگری را می نوازد افزود: تزئینات کاشی کاری آن در داخل از آزاره‌ها (بخشی از دیوار اتاق یا ایوان که از کف طاقچه تا روی زمین است) به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده ، داخل و خارج گنبد بی مانند آن نیز که از زیباترین گنبد‌های جهان به شمار می‌رود.
امیری درخصوص اینکه در گذشته گفته می شد نماز گزاران از کاخ عالی قاپو با عبور از تونلی وارد مسجد می شدند گفت : در طول 80 سال گذشته کف میدان کند وکاو شده اما چنین تونلی تا کنون پیدا نشده است .
راز بدون مناره بودن مسجد شیخ لطف الله
آنچه که ما در مساجد مختلف دیده ایم و تصویری که از یک مسجد در ذهن ما متصور می شود وجود مناره است اما این مسجد بدون مناره و برای بسیاری از گردشگران سوال است که راز بدون مناره بودن مسجد شیخ لطف الله چیست ؟
کارشناس میراث فرهنگی علت بدون مناره بودن این مسجد را این گونه بیان می کند که این مسجد به نوعی عبادت گاه و محل ادای فریضه نماز مخصوص درباریان و خانواده شاه عباس بوده و برای همین مناره نداشته چون مناره نمادی برای دعوت مردم به مسجد بوده است .
امیری ادامه داد: مناره قبل از اسلام به عنوان جهت یاب و مسیریاب استفاد ه می شده و هرجا مناره ای دیده می شد به این معنی بود که وارد شهر و یا محلی شده اند و در واقع کاروان ها به این شکل مسیر خود را پیدا می کردند اما بعد از اسلام مناره و گلدسته محلی برای خواندن اذان و دعوت مردم به مسجد بوده و برای همین در زمان صفویه این مسجد بدون مناره ساخته شده بود تا عامه ی مردم به این مسجد نیایند.
توجه به زوایا و نکته های فراوان مختلف در برنامه ریزی ها و طراحی ها در زمان صفویه نکته بسیار جالبی است که در اکثر معماری های اصفهان می توان دید از آن جمله می توان به مناره نداشتن این مسجد که تفکیک خانواده های دربار از عامه بوده اشاره کرد.
