امروزه، مصرف دخانیات(محصولات تنباکو) یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌کننده‌های سلامت بشر، در دنیا به حساب می‌آید. به طور کلی، مصرف دخانیات در کشورهای کم‌درآمد رشد فزاینده و در کشورهای پیشرفته روند رو به کاهش داشته است. بنا به گزارش سازمان جهانی بهداشت، مصرف سیگار و تنباکو به عنوان دومین علل مرگ و میر در جهان شناخته شده است.
سیگار سالانه جان 6 میلیون نفر در جهان را می‌گیرد، یعنی در حال حاضر هر 6 ثانیه یک نفر و روزانه بیش از 15 هزار نفر و سالانه حدود 6 میلیون نفر بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهند. با همین روند بیش از 10 میلیون مرگ تا 2020 پیش‌بینی میشود. از سوی دیگر، در سراسر جهان روزانه 80 تا 100 هزار نفر شروع به سیگار کشیدن می‌کنند، که نیمی از آنها در آسیا زندگی می‌کنند.
در بیشتر جوامع ممنوعیتی برای مصرف آن وجود ندارد و برخی کشورها، تنها به منع تبلیغات و ایجاد محدودیت سنی جهت خرید و یا منع مصرف آن در مکان‌های خاص بسنده کرده‌اند، در حال حاضر رایج‌ترین شیوه مصرف دخانیات در کشور ما سیگار و قلیان است.
وضعیت دخانیات در ایران
بر اساس آمار منابع گوناگون، بالغ بر 12تا 15 میلیون‌نفر در ایران سیگاری هستند. برآورد مصرف سالانه سیگار حدود 65 میلیارد نخ سیگار در کشور است، که اگر این رقم را بر 20 تقسیم کنیم، معادل سه میلیارد و 250 میلیون پاکت سیگار میشود، که 25 میلیارد نخ واردات رسمی، 35 میلیارد نخ تولید داخل و سایر نخ‌های سیگار قاچاق وارد میشود، و متأسفانه طبق گزارش منتشر شده توسط بانک مرکزی ایران درباره سبد هزینه خانوار نشان می‌دهد که هر خانوار ایرانی در سال 1389 به طور متوسط معادل 50 هزار تومان از کل سبد هزینه خود را صرف خرید سیگار کرده است.
بررسی جدیدترین پژوهش‌های مستند و دانشگاهی کشور حاکی از افزایش میزان شیوع مصرف سیگار و مواد دخانی در میان دانشجویان و دانش‌آموزان ایرانی است درحالی که 3 تا 5 درصد دختران در سالهای اول دانشگاه، و 6 تا 8 درصد آنان در سالهای آخر تحصیل خود استعمال سیگار را آغاز می‌کنند و از سوی دیگر 28 درصد از دختران جوان قلیان می‌کشند و نزدیک به 400 هزار نفر از زنان و دختران ایرانی، عادت به پک زدن سیگار و قلیان دارند.
دختران و زنان ایرانی قربانیان جدید دخانیات
در مورد افزایش استعمال دخانیات از سوی دختران جوان و زنان، می‌توان گفت که علل گرایش زنان به سیگار چندان تفاوتی با گرایش مردان به سیگار ندارد.
ژست استقلال و بزرگ شدن در دختران جوان و تأثیر دوستان چندان تفاوتی با پسران در انگیزه‌های گرایش به مواد دخانی ندارد. آمار گرایش به سیگار نشان می‌دهد گرچه میل به استفاده از سیگار در سنین بالاتر توسط مردان کاهش یافته است، اما گرایش به سیگار در زنان و نوجوانان در مقابل افزایش یافته است. از سوی دیگر کارشناسان از کاهش سن مصرف سیگار در ایران به مرز 11 سالگی خبر می‌دهند که بر اساس جدیدترین آمارها در ایران، میزان مصرف سیگار در کشورهای اسلامی از جمله ایران در دختران حدود 3 درصد است و در مردان این آمار 28 درصد است.
سونامی بی‌سروصدا در ایران
دکتر ابراهیم صالحی در گفت‌وگو با خبرنگار ما، از بروز سونامی دخانیات در کشور خبر داد و گفت: مصرف دخانیات و موادمخدر به یکی از مهم‌ترین مشکلات جامعه امروز ما تبدیل شده است، با وجود هشدارهای مختلف پزشکی-بهداشتی و برخوردهای قانونی، هر روز تعدادی از جوانان زندگی خود را درگیر مصرف این مواد می‌کنند.
وی افزود: تنها سرطان ریه یا بیماری‌های قلبی پیامدهای استعمال دخانیات نیست، بلکه مجموعه‌ای از مسائل و مشکلات بهداشتی در ارتباط با مصرف مواد دخانی وجود دارد.
سرطان در کمین دخانیاتی‌ها
صالحی به دیگر مضرات مصرف دخانیات اشاره کرد و گفت: افراد سیگاری ٢ برابر بیشتر از افراد غیرسیگاری در معرض خطر ابتلا به نوعی سرطان پوست(پوسته پوسته شدن، برجستگی روی پوست) قرار دارند.
وی افزود: هنوز اراده محکمی برای ریشه کن کردن مواد دخانی در کشور شکل نگرفته و عده‌ای برای به جیب زدن سودهای میلیاردی، این بلای خانمان‌سوز را به کشور وارد و در کشور تولید می‌کنند.
افزایش آگاهی و تقویت قدرت اراده
آگاه شدن درباره اثرات منفی سیگار بر سلامتی و افزایش محدودیت‌ها، سیگار کشیدن را در کشورهای پیشرفته به میزان ثابتی کاسته است. در حالی که سیگار کشیدن و مصرف سایر انواع توتون در کشورهای توسعه یافته در حال کاهش است، در کشورهای در حال توسعه، این میزان رو به افزایش است.
دکتر بهنام ابراهیمی‌نسب، پزشک عمومی، با بیان اینکه بیش از ۴٠ عنصر سرطان‌زا در دود سیگار وجود دارد، گفت: طبق تحقیقات بی‌شماری که انجام شده است، در صورت ادامه مصرف سیگار و سایر دخانیات توسط افراد سیگاری، احتمال مبتلا شدن آنها به انواع سرطان‌های دیگر از قبیل زبان، دهان، غدد، بزاق و حلق(۶ تا ٢٧ برابر)، سرطان بینی(٢ مرتبه بیشتر)، گلو(١٢ مرتبه)، مری(٨ تا ١٠ برابر)، حنجره(١٠ تا ١٨ برابر)، معده(٢ تا ٣ برابر)، کلیه(۵ برابر)، آلت تناسلی مرد(٢ تا ٣ برابر)، لوزالمعده(٢ تا ۵ برابر) مقعد(۵ تا ۶ مرتبه) وجود دارد.
وی همچنین ادامه داد: استخوان‌های افراد سیگاری تراکم خود را از دست داده و به‌راحتی شکسته میشود، همینطور زمان التیام یافتن و جوش خوردن آنها پس از شکستگی تا ٨٠ درصد افزایش پیدا می‌کند.
امروزه مصرف سیگار و قلیان در بین بانوان کشور بسیار افزایش پیدا کرده به‌طوری که زن درکنار همسر خود، آشکارا و در محیط‌های عمومی، اقدام به کشیدن قلیان و سیگار می‌کند. دکتر شهناز امینی، متخصص زنان، به مضرات سیگار در بین بانوان اشاره و عنوان کرد: سیگار مهم‌ترین عامل تکثیر ویروس Papova، ویروس به وجودآورنده سرطان رحم به شمار مى‌رود، لذا زنان سیگارى بیشترین میزان ابتلاء به این بیمارى را دارند.
چرا آسیب‌های دخانیات جدی گرفته نمیشود؟!
وی همچنین ادامه داد: زنانى که روزانه یک پاکت سیگار مى‌کشند، در مقایسه با زنان غیرسیگارى ۵ سال و دوماه زودتر دچار سکته قلبى مى‌شوند.
امینی به آسیب‌های شدید استعمال دخانیات در دوران بارداری اشاره کرد و گفت: استعمال دخانیات در دوران بارداری می‌تواند باعث افزایش خطر زایمان نوزاد با وزن‌کم و بروز مسایل بهداشتی در آینده شود، همچنین سقط جنین در مادران سیگاری ٢ تا ٣ برابر بیشتر خواهد شد.
وی افزود: بیشترین تاثیر سوءمصرف سیگار بر روی جنین، در سه ماهه دوم و سوم بارداری است، زیرا در این زمان اندام‌های جنین به تدریج تشکیل می‌شوند و در صورت استعمال سیگار، رشد اندام‌ها مختل و جنین با عقب ماندگی مواجه میشود.
مانند بسیاری از کشورهای همسایه، قلیان یکی از وسایل تفریحی رایج در ایران است که گرچه بارها از سوی مسئولان وزارت بهداشت و نیروی انتظامی مصرف آن در اماکن عمومی و به‌خصوص سفره‌خانه‌های سنتی منع شده، اما انگار براحتی نمیشود شر آن را از چنین مکان‌هایی کم کرد.
قلیان، گرفتارساز بزرگ سلامت ایرانی
در این شرایط، پزشکان متخصص هشدار می‌دهند مصرفکنندگان قلیان، در هر بار مصرف دود بسیار زیادتری را در مقایسه با کشیدن یک نخ سیگار وارد ریه‌های خود می‌کنند، چون تنباکوی مصرفی در قلیان 400 نوع ماده سمی و سرطان‌زا دارد، تنباکوهای میوه‌ای علاوه بر این 400 نوع سم، مضرتر هستند. به‌طور متوسط با 40 تا 75 پُک، که به مدت پنج تا هفت دقیقه طول می‌کشند، حدود 5 تا 6 لیتر دود استنشاق می‌کنند و این درحالی است که مصرف‌‌کننده قلیان در هر وعده مصرف که به طور متداول 20 تا 30 دقیقه طول میکشد، حدود 50 تا 200 پک می‌‌زند که هر پک به طور متوسط حاوی یک لیتر دود است.
محمد، جوان 23ساله سیگاری است، که ابتدا به صورت تفریحی شروع به سیگار کشیدن کرد، او در گفت‌وگو با خبرنگار ما گفت: من از سن 13 سالگی شروع به سیگار کشیدن کردم. در ابتدا، هفته‌ای یکبار در کنار دوستانم استعمال می‌کردم، همینطور که بزرگتر شدم نشست‌های من با دوستان بیشتر و تعداد نخ‌هایی که مصرف می‌کردیم افزایش یافت، به‌طوری که درحال حاضر باید روزی دو بسته سیگار بکشم.
وی ادامه داد: بعد از اینکه خانواده من متوجه شدند که سیگار می‌کشم، چندین‌بار مورد تنبیه آنها قرار گرفتم و بعد از هر تنبیه، از خانه فرار می‌کردم و چند روزی به خانه نمی‌رفتم.
سیگار، مادر اعتیاد به مواد مخدر است
محمد که الان علاوه بر سیگار، تریاک هم مصرف می‌کند از رفتار خود پشیمان است و می‌گوید از این زندگی خسته شده و می‌خواهد یکبار دیگر لذت کنار خانواده بودن را تجربه کند.
کامران یک جوان 26 سالهای است که تا چند سال پیش به صورت مداوم در قهوه‌خانه‌ها حضور داشته و یکی از مصرفکنندگان قهار قلیان بوده است، اما چند وقتی است به دلیل مشکلات تنفسی حتی قادر نیست یک مسیر صد متری را بدود.
کامران به خبرنگار ما در مورد علت بیماری خود گفت: حدود چهار سال بود که قلیان می کشیدم، به‌طوری که روزی نبود که به قهوه‌خانه سر نزنم و قلیان استفاده نکنم.
دوستان کامران به او لقب ارباب حلقه‌ها را دادند، وی در این باره گفت: مصرف قلیان من آنقدر زیاد شده بود، که با دود قلیان شکل‌های مختلفی در می‌آوردم و دوستان قهوه‌خانه‌ای من به خاطر این موضوع به من لقب ارباب حلقه‌ها را دادند.
این جوان 26 ساله اکنون دچار بیماری تنگی نفس شده، و حتی توان صحبت را هم ندارد، کامران در پایان صحبت‌های خود نصیحتی به جوانان هم سن و سال خود می‌کند و می‌گوید: به جای اینکه جوانان وقت خود را در قهوه‌خانه‌ها صرف کنند و خواسته یا ناخواسته به سمت دود بروند، ورزش کنند و هرچه برای انجام ورزش هزینه کنند آخرش سود است، ولی هزینه برای قلیان و سیگار خرید مرگ است.
راه های پیشگیری از مصرف دخانیات
از آنجا که پیشگیری بهتر و راحت‌تر از درمان است، در ابتدا به راه‌های پیشگیری می‌پردازیم. یکی از راه‌ها الزامات قانونی است. قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات در سال 85 به تصویب مجلس رسید و آیین‌نامه اجرایی آن نیز یکسال بعد برای اجرا به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مرتبط این امر ابلاغ شد.
این قانون 20 ماده‌ایی که تصور می‌شد با تصویب و ابلاغ آن حجم گسترده‌ای از عرضه، تولید مواد دخانی و مصرف آن را در جامعه کنترل کند، نه‌تنها از سوی سازمان‌ها جدی گرفته نشد که مانند برخی از قوانین، فقط بر روی کاغذ جا خشک کرد و در مناسبت‌های ملی به توصیف آمار مصرف در جامعه بسنده کرد. این درحالی بود که پیوستن کشورمان به کنوانسیون جهانی مبارزه با مصرف دخانیات نیز کاری از پیش نبرد.
در بخش‌هایی از این قانون تاکید شده که فروش محصولات دخانی به صورت فله‌ای، باز یا نخی ممنوع است، وزارت بازرگانی موظف است فهرست اشخاص حقیقی و حقوقی را که دارای پروانه فروش(فروشندگان مجاز) محصولات دخانی است را در اختیار ستاد کنترل دخانیات قرار دهد، به‌منظور حفظ سلامت عمومی به‌ویژه محافظت در مقابل استنشاق تحمیلی دود محصولات دخانی، استعمال این مواد در اماکن عمومی ممنوع است، تبلیغ محصولات دخانی به هر نحو ممنوع است، تا 2درصد از سرجمع مالیات این قانون در بودجه سنواتی وزارت بهداشت منظور میشود تا برای تحقق اهداف مبارزه و کنترل استعمال مواد دخانی در اختیار سازمان‌ها، مؤسسات و جمعیت‌ها قرار گیرد و فروشنده باید در صورت مشکوک بودن سن خریدار، مدرک شناسایی مبنی بر داشتن حداقل 18 سال سن را از وی تقاضا کند.
بنابراین نه‌تنها این قانون به‌خوبی اجرایی نشد، بلکه تقابل سازمان‌ها در اجرای آن موجب شد تا گرایش بیشتر نوجوانان و جوانان به‌ویژه زنان را به مصرف مواد دخانی شاهد باشیم.
خانواده، مهم‌ترین عامل پیشگیری
از دیگر راه‌ها، توجه به شخصیت افراد است زیرا شخصیت فرد در ابتدا در خانواده شکل می‌گیرد و خانواده بهترین و مؤثرترین عامل در ایجاد و یا حذف یک رفتار است. در این رابطه والدین باید از سیگار کشیدن در منزل و در حضور فرزندان خود اجتناب کنند و همچنین از معاشرت با افراد سیگاری خودداری کرده و فرزند خود را در کنار کسی که سیگار میکشد قرار ندهند.
آموزش مهارت‌های زندگی(مهارت حل مشکل، قدرت تصمیم‌گیری، توانایی نه گفتن، هنر دوست‌یابی و...) از عوامل حفاظت‌کننده است. در رابطه با ترک اعتیاد نیز راه‌های فراوانی پیشنهاد و ارائه شده که البته همه این راه‌ها به اراده و خواست درونی فرد باز می‌گردد. اما آنچه مسلم است ریشه‌یابی در حل تمام مشکلات می‌تواند بهترین راه‌حل‌ها را به ما ارائه دهد. پس اگر ما ریشه و علل اعتیاد را شناسایی کنیم دقیق‌تر و مؤثرتر می‌توانیم آن را درمان کنیم.
موارد دیگر که در زیر آمده است به عنوان راه‌های مؤثر در ترک نیز کاربرد فراوانی داشته است. این راه‌ها عبارتند از؛ مطالعه و آگاهی از مضرات سیگار، آموزش افراد سیگاری و تقویت روحی و روانی آنها، ورزش و فعالیت‌های جسمی هدفدار، وضع قوانین در ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی و جدیت در اجرای آن، آموزش از راه رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی و پخش یا چاپ تصاویر از عاقبت افراد مبتلا، مشاوره، استفاده از روش‌های جایگزین مثل اسپری بینی، قرص مکیدنی، استفاده از آدامس‌های ترک سیگار از جمله راه‌های پیشگیری از استعمال دخانیات است.
