خودکشی 13 دانش‌آموز از ابتدای سال تا به امروز، زنگ خطری برای مسئولان به ویژه مسئولان آموزش‌‌وپرورش و خانواده‌هاست که اگر در برخورد با این آسیب اجتماعی نیز منفعلانه رفتار شود اصلاً بعید نیست که در آینده این موضوع به معضلی جدید برای جامعه دانش‌آموزی تبدیل شود.
نادر منصور کیایی مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش به تشریح علل روی آوردن نوجوان به خودکشی و راهکاری پیشگیری و مقابله با آن پرداخت.
** چرا نوجوانان خودکشی می‌کنند؟
کیایی: کارشناسان ، دلایل و عوامل مختلفی را در این زمینه ارائه می‌کنند که به برخی از مهم ترین آن‌ها اشاره می‌کنم.
بیماری‌ها و اختلال‌های مربوط به بهداشت روان، اضطراب و افسردگی، متغیرهای ژنتیکی، بحران بلوغ، تغییرات هورمونی، بیماری‌های جسمی و دردهای مزمن، ضعف عزت نفس، احساس ناامیدی و ناتوانی، فقدان و یا بحران در هویت و شناخت خود، آشفتگی در هویت جنسی، کنترل تکانه‌ای ضعیف، سطح بالای استرس و فشار برای موفقیت، ترس از تحقیر، خودبینی، انعطاف ناپذیری، درک ناپخته از مرگ ( مثلاً به عنوان ابزاری برای پایان دادن به دردها و شکست‌ها یا عملی انتقام‌جویانه )، گرایش به عرفان‌های کاذب، فقدان مهارت‌های سازگاری و تاب آوری برای حل مسئله، تصمیم گیری، کنترل خشم، حل تعارض، همچنین وجود پیشینه خانوادگی در زمینه خودکشی، وجود زمینه‌های افسردگی در محیط زندگی و خانواده، تغییرات ساختاری در خانواده در قالب طلاق، مرگ و ازدواج مجدد، وضعیت ضعیف اقتصادی، اجتماعی و تحصیلی، بیکاری و فقدان شغل، ضعف در زمینه همبستگی‌های خانوادگی، سبک‌های فرزندپروری نامناسب، تعاملات آسیب دیده بین والدین و فرزندان، گرایش به مصرف مواد، تجربه خشونت، روابط ضعیف با همسالان و چندین متغیر دیگر از جمله تاثیرپذیری از رسانه‌ها از جمله عواملی است که ممکن است موجب گرایش نوجوانان به خودکشی شود.
** چگونه می توان نوجوانانِ در معرض خودکشی را شناسایی کرد؟
کیایی: در راهنماهای فنی غربالگری در این زمینه، توصیه‌هایی وجود دارد که آشنایی با آن‌ها می‌تواند به والدین و نیز به کارشناسان تربیتی کمک کند. در اینجا به برخی از آن ها اشاره می‌کنم.
1) صحبت درباره مرگ و ناپدیدشدن، صحبت درباره پرت کردن خود و یا به نوعی آسیب زدن به خود.
2) تغییر در خلق و خو از قبیل غمگینی، اضطراب، گوشه گیری، زودرنجی، خستگی، دودلی و فقدان اراده، بی تفاوتی.
3) تغییر در رفتار از قبیل بی‌علاقگی به مدرسه، کار و فعالیت‌های معمول روزمره.
4) تغییر در الگوهای خواب از جمله شب بیداری، خواب زیاد، خواب و بیداری بی موقع.
5) تغییر در الگوهای تغذیه‌ای از جمله از دست دادن اشتها و وزن، زیاد غذا خوردن.
6) ترس از دست دادن کنترل مانند اعمال و فعالیت‌های نامنظم، آسیب زدن به خود و به دیگران.
نکته‌ای که حائز اهمیت است و همه باید به آن توجه کنیم این است که به هشدارها و نشانه‌ها در زمینه خطرپذیری نوجوانان توجه کنیم. به عنوان مثال شاید این برداشت وجود داشته باشد که مثلاً اگر یک نوجوان یک یا چند نوع علامت پرخطر دارد، چندان جدی نیست و این برای جلب توجه است، در حالی که حتی اگر اینگونه باشد باز هم توجه جدی ما را می‌طلبد چون ممکن است فکر مخاطره‌جویی منجر به خودکشی شود.
** چگونه می‌توان از نوجوانان در برابر خودکشی محافظت کرد؟
کیایی: راهکارها و توصیه‌های زیادی در این زمینه وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره می‌کنم.
تقویت و تعمیق گرایش‌های دینی و اخلاقی در بین نوجوانان، تقویت نگرش مثبت به زندگی و ارزش‌های آن، تقویت خودآگاهی و عزت نفس نوجوانان، اصلاح سبک‌های فرزندپروری، تقویت مهارت‌های سازگاری از قبیل حل مسئله، حل تعارض، مهارت‌های اجتماعی، کنترل خشم و مهارت‌های ارتباطی، فراهم ساختن جو و حمایت‌های عاطفی برای نوجوانان در خانه، مدرسه و در گروه همسالان، بهبود و ارتقاء شاخص‌های کیفیت زندگی نوجوانان از قبیل افزایش رضایت و خشنودی آنان از زندگی و بهبود شاخص‌های تغذیه، خواب، بهداشت روان، امید به زندگی و سایر شاخص‌های مرتبط، ایجاد فرصت‌هایی برای مشارکت نوجوانان در فعالیت‌های اجتماعی، ایجاد محیطی امن و حمایت‌گرانه برای نوجوانان، دسترسی نوجوانان به مراقبت‌ها و خدمات مورد نیاز در زمینه بهداشت روان و مددکاری اجتماعی، بهبود عملکرد تحصیلی. کاهش عوامل مخاطره آمیز نوجوانان از قبیل کنترل و کاهش زمینه‌های اضطراب و استرس برای آنان.
** آموزش پرورش چه اقداماتی در زمینه مراقبت از نوجوانان در برابر خودکشی و رفتارهای پرخطر انجام می دهد؟
کیایی: وزارت آموزش و پرورش برنامه‌های مختلفی را در این زمینه اجرا می‌کند. این برنامه‌ها را می‌توان به‌طور کلی در چند محور دسته بندی کرد. آموزش مهارت‌های خود مراقبتی و پیشگیری از رفتارهای پرخطر، نهضت فرهنگی پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر و استقرار نظام مراقبت اجتماعی.
در ذیل این محورها، فعالیت‌های مختلفی صورت می‌گیرد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم.
اجرای طرح‌های آموزش مهارت‌های خود مراقبتی به تناسب دوره‌های تحصیلی که در قالب آن در هر دوره تحصیلی، سطحی از مهارت‌های خود مراقبتی به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود.
برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینه شناخت رفتارهای پرخطر برای والدین و کارکنان که در قالب آن ضمن آموزش راهکارهای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و رفتارهای پرخطر، الگوهای فرزندپروری، الگوهای ارتباط با نوجوانان، همچنین شناخت رفتارهای پرخطر به والدین و همکاران فرهنگی آموزش داده می‌شود.
برگزاری نمایشگاه‌های سیار پیشگیری در زمینه مهارت‌های خود مراقبتی برای دانش آموزان. برگزاری جشنواره نوجوان سالم در زمینه ترویج شیوه‌های زندگی سالم و پیشگیری از رفتارهای پرخطر در تمام دوره‌های تحصیلی.
علاوه بر این اقدامات لازم است به این نکته اشاره کنم که در کتاب درسی دانش‌آموزان نیز تغییراتی ایجاد شده است و مباحث مربوط به شناخت رفتارهای پرخطر و آموزش مهارت‌های خود مراقبتی درج شده است که بارزترین نمونه آن در کتاب مطالعات اجتماعی پایه هشتم است. همچنین خدمات همکاران ما در بخش مشاوره وزارت آموزش و پرورش نیز لازم به توجه است که به طور مستمر در حال رصد وضعیت دانش آموزان و ارائه خدمات مشاوره‌ای برای ارتقاء بهداشت و سلامت روان آنان هستند.
اما نکته دیگری که حائز اهمیت است اقدامات بنیادینی است که در قالب «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی از دانش آموزان» آغاز شده است. در این سند با مشارکت وزارت آموزش و پرورش و 8 دستگاه تدوین شده است یکی از مهم‌ترین اهداف آن طراحی و هم افزایی مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه‌ها، شامل غربالگری، آموزش، توانمندسازی و حمایت‌های روانی – اجتماعی به منظور مراقبت دانش‌آموزان در برابر رفتارهای پرخطر، آسیب‌های اجتماعی و جرائم از طریق مداخله به موقع و موثر است. بطوری که بر اساس این «نظام مراقبت اجتماعی از دانش آموزان»، سطح غربالگری‌ها توسعه پیدا می‌کند و با استفاده از چک لیست‌هایی که تدوین شده است و استفاده از ابزارهای فنی دیگر ما یک چارچوب تعریف شده‌ای را با همکاری سایر دستگاه‌ها خواهیم داشت که با هم افزایی ظرفیت‌هایمان بتوانیم به هدف تعیین شده در نظام مراقبت اجتماعی دست پیدا کنیم.
