فرمان های خدا به انسان در قرآن

: قرآن کتاب هدایت، نور، تذکر، موعظه، برهان، شفا، حکمت و علم است؛ قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان، واپسین راهنمای بشر، کارآمدترین کتاب ها برای سعادت و بهروزی است، که در تمام شئون زندگی انسان ها سخن ها دارد؛ کتابی که کرامت واقعی را به انسان عطا می کند؛ کتابی که انسان را از ظلمات جهل، شرک و تفرقه نجات می دهد؛ کتابی که درمان دردهای فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است.

خداوند بزرگ از طریق قرآن کریم، پیام ها و فرمان های خود را بر بندگان خویش فرستاده است تا آنان راه رستگاری را بیابند و در آن گام بردارند. در سوره «اسراء» آیات ۲۳ تا ۳۸ خداوند بزرگ به بندگان خود فرمان هایی می دهد که اگر انسانها این فرمان ها را در زندگی دنیویی خود به کار گیرند، براستی که رستگار خواهند شد و رضایت معبود را فراهم خواهند کرد. لذا در این نوشتار به فرمان هایی که خداوند بخشنده و مهربان در سوره اسراء(آیات ۲۳ تا ۳۸) برای بندگان خود فرستاده است، اشاره می کنیم:

پرستش خدا و احسان به والدین

«پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از آن دو یا هر دو در نزد تو به پیری رسیدند، به آنان «اَف» مگو و آنان را از خود مران و با آنان سنجیده و بزرگوارانه سخن بگو.» ۱

اولین فرمان خداوند به بنده خود، توحید و احسان به والدین است. با توجه به آیه بالا در می یابیم که خدمت و احسان به پدر و مادر، از اوصاف موحدان واقعی است؛ نیکی به والدین، همچون اعتقاد به توحید، امری قطعی و نسخ نشدنی است؛ خدمت و احسان به پدر و مادر، از اوصاف موحدان واقعی است؛ احسان به والدین، افزون بر آنکه یک وظیفه انسانی است، واجب شرعی است؛ در احسان به والدین، مسلمان بودن آنها شرط نیست؛ در احسان به پدر و مادر، فرقی میان آن دو نیست؛ احسان به پدر و مادر حد و مرز ندارد؛ سفارش قرآن به احسان، متوجه فرزندان است، نه والدین. زیرا والدین نیازی به سفارش ندارند و به طور طبیعی به فرزندان خود احسان می کنند؛ هم احسان در عمل لازم است، هم سخن زیبا در گفتار.

فروتنی و آمرزش خواهی

«و از روی مهربانی و لطف، بال تواضع خویش را برای آنان فرود آور، و بگو: پروردگارا، برای آن دو رحمت آور، همان گونه که مرا در کودکی تربیت کردند.» ۲
با توجه و تامل در آیه بالا در می یابیم که دعا به پدر و مادر فرمان خدا و نشانه شکرگزاری از آنان است؛ فرزند در هر موقعیتی که هست، باید متواضع باشد و کمالات خود را به رخ والدین نشکد؛ تواضع در برابر والدین، باید از روی مهر و محبت باشد، نه تظاهر و ریا؛ در دوران حیات و پس از مرگ والدین، باید برای آنان از خداوند طلب رحمت کرد؛ رنج و سختی های دوران کودکی و خردسالی را که والدین تحمل کرده اند از یاد نبریم.

توبه

«پروردگارتان به آنچه در درون شما می گذرد، آگاه تر است. اگر صالح باشید، قطعاً او آمرزنده توبه کنندگان است.» ۳

با توجه به این آیه در می یابیم که یکی از نشانه های صالح بودن انسان، توبه کردن است؛ خداوند بخشاینده است اما شرط برخورداری از مغفرت الهی، توبه است؛ صالح بودن، مربوط به ظاهر نیست، افزون بر ظاهر، در باطن نیز باید انگیزه انسان پاک و صالح باشد؛ اگر دل و درون، صاف و صالح باشد، در توبه باز است؛ اگر از روی نادانی برخورد نامناسبی با والدین داشته ایم، با توبه می توانیم رحمت خدا را جلب کنیم.

احسان به خویشاوندان و محرومان

«حق خویشاوند و خانه نشین و در راه مانده را بپرداز و هیچ گونه ریخت و پاش و اسرافی مکن.» ۴

با اندک تاملی در این آیه در می یابیم که خویشاوندان به گردن انسان حق دارند؛ خویشاوندی، فقر و در راه ماندگی، هر یک سبب پیدایش حقوق ویژه بر عهده انسان است؛ در ادای حق خویشاوند، فقر شرط نیست؛ در انفاق اعتدال را رعایت کنیم و از حد نگذریم؛ ریخت و پاش و مصرف بی مورد حرام است.

پرهیز از اسراف

«همانا اسرافکاران برادران شیاطین اند و شیطان نسبت به پروردگارش ناسپاس بود.» ۵

در قرآن کریم، پیوسته از وسوسه یا ولایت شیطان بر افراد، سخن به میان آمده است اما در این آیه می خوانیم که اسرافکاران همکار شیطان اند، نه تحت امر او. گویا کار از وسوسه گذشته و به مرحله همکاری و معاونت رسیده است. بنابراین یکی دیگر از فرمان های خداوند به انسان، پرهیز از اسراف است؛ اسراف در مسایل مالی و نعمت های دیگری که خداوند به انسان داده است: مانند هدر دادن عمر و جوانی، به کار گرفتن فکر، چشم، گوش، زبان در راه ناصحیح، سپردن مسئولیت به افراد ناصالح، پذیرش مسئولیت بدون داشتن لیاقت یا بیش از حد توان و ظرفیت، آموزش و آموختن مطالب غیر ضرور و غیر مفید و امثال اینها.

سخن نیکو با نیازمندان

«و اگر به انتظار رحمتی از پروردگارت که به آن امیدواری، از آنان اغراض می کنی، پس با آنان به نرمی سخن بگو.» ۶

فرمان خداوند متعال در این آیه به انسان، برخورد مناسب با نیازمندان است که حتی در صورتی که مالی برای کمک به آنان در اختیار ندارید و مجبورید پاسخ منفی به آنها دهید، لااقل با روی خوش و زبان نرم با آنان سخن بگویید.

این آیه پیام های دیگری را هم برای انسان ها دارد از جمله اینکه: نداشتن، عذر پذیرفته ای برای ترک انفاق است؛ باید به رحمت اللهی امیدوار بود؛ ما از خدا طلبکار نیستیم، آنچه هم می دهد از رحمت اوست؛ تلاش و امید باید در کنار هم باشد و هیچ کدام به تنهایی کافی نیست؛ مومن در جست و جوی امکانات برای رسیدگی به محرومان است؛ اگر نمی توانیم نیاز مالی کسی را برآورده کنیم، لااقل دل او را با سخن شایسته به دست آوریم؛ اگر به فقرا وعده ای می دهیم، کاری باشد که بتوانیم عمل کنیم و مشکل زا نباشد.

میانه روی در انفاق

«نه دست خود را به گردن بینداز(که هیچ انفاق نکنی) و نه آن را کاملاً باز گذار که(چیزی برای خود نگذاری و) سرزنش شده و حسرت خورده(به کنجی) نشینی.» ۷

خداوند در این آیه انسانها را به میانه روی در انفاق فرمان می دهد. با تامل در آیه بالا در می یابیم که اسلام مکتب اعتدال و میانه روی حتی در انفاق است؛ باید از بخل دوری کرد و به دیگران کمک نمود؛ نتیجه زیاده روی در انفاق، خانه نشینی و ملامت و حسرت است.

کسب رزق و روزی حلال

«همانا پروردگارت برای هر که بخواهد، روزی را گشاده یا تنگ می سازد، همانا او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست.» ۸

رزق و روزی به دست خداست و او بر اساس حکمت و مصلحت، روزی انسان ها را متفاوت قرار داده است اما در عین حال انسان ها باید تلاش کنند و به دنبال رزق بروند و این سخن نیکو را از امام علی(ع) همواره به خاطر داشته باشند که حضرت می فرمایند: «خداوند، روزی مردم را کم و زیاد، تقدیر کرد تا آنان را در تنگناها و گشایش ها بیازماید و غنی و فقیر را با شکر و صبری که از خود بروز می دهند، امتحان و آزمایش کند.» ۹

حق حیات فرزند

«فرزندان خود را از بیم تنگدستی نکشید، این ما هستیم که آنان و شما را روزی می دهیم. یقیناً کشتن آنان گناهی است بزرگ!» ۱۰

با تامل در این آیه در می یابیم که کودک، حق حیات دارد و والدین نمی توانند این حق را از او بگیرند؛ ترس از فقر، مجوز نادیده گرفتن حقوق دیگران نیست؛ اگر امنیت اقتصادی نباشد، نه فقط فقر، که ترس از فقر نیز سبب آدمکشی می شود؛ خداوند، روزی فرزندان را تضمین کرده است، پس دلیلی برای قتل فرزند از ترس فقر وجود ندارد؛ رزق همه انسان ها به دست خداست و فراوانی جمعیت، عامل فقر نیست؛ فرزندکشی و سقط جنین، گناه و جنایت است، چه پسر باشد چه دختر.

پرهیز از روابط نامشروع

«به زنا نزدیک نشود، که کار زشت و شیوه بدی است» ۱۱

روابط نامشروع جنسی، زیان فردی، خانوادگی و اجتماعی فروانی را به دنبال دارد و از این روی در قرآن کریم، در ردیف شرک به خدا، قتل و سرقت اموال مردم آمده است. زنا هم گناه است، هم راهی برای گناهان دیگر و از این روی سبب بدعاقبتی است بنابراین یکی از فرمان های خدا به انسان، پرهیز از روابط نامشروع است.

پرهیز از قتل و خونریزی

«و نفسی را که خداوند(قتل او را) حرام کرده است نکشید، مگر به حق. و هر کس مظلوم گشته شود، برای ولی او(در انتخاب دیه یا قصاص) تسلط قرار داده ایم، ولی نباید در کشتن او(و قصاص) زیاده روی کنید، چرا که آن(ستمدیده به طور عادلانه) یاری و حمایت شده است.» ۱۲

با توجه در این آیه در می یابیم که قتل نفس و آدم کشی از گناهان کبیره است و هر کس در غیر مورد قصاص یا فساد، کسی را بکشد، گویا همه مردم را کشته است؛ خودکشی، همچون دیگرکشی حرام است؛ کشتن افراد، در مواردی همچون قصاص جایز است؛ مظلوم، هر که باشد باید مورد حمایت قرار گیرد؛ قرار دادن حق قصاص و دیه، برای حمایت از مظلوم است؛ در قصاص باید خشم و غضب مهار شود و عدالت مراعات گردد.

حفظ اموال یتیمان و وفا به عهد و پیمان

«و به مال یتیم، جز به بهترین شیوه نزدیک نشوید، تا آنکه به حد بلوغ و رشد برسد(آن گاه اموالش را به او برگردانید) و به پیمان وفا کنید، که(در قیامت) عهد و پیمان مورد سئوال قرار می گیرد.» ۱۳

قرآن درباره حفظ حقوق یتیم و تکفل امور یتیمان سفارش فراوان کرده است؛ ولی چون احتمال سوء استفاده از اموال یتیمان بسیار است، هشدار می دهد که به مال یتیم، جر در مواردی که به سود او باشد، نزدیک نشوید؛ زیرا تصرف ظالمان در اموال یتیمان، همچون فروخوردن آتش است.

در این آیه، افزون بر حفظ حقوق یتیمان، به رعایت عهد و پیمان های دینی و اجتماعی نیز سفارش شده است؛ زیرا وفای به عهد یکی از نشانه های مومن واقعی است.

از تامل در این آیه همچنین در می یابیم که اسلام، پشتیبان محرومان، ضعیفان و یتیمان است؛ احترام مال یتیم به اندازه ای است که نباید به حریم آن وارد شد؛ تصرف در مال یتیم مشروط به رعایت بالاترین مصلحت و پرثمرترین شیوه است اگر منافع یتیم در گردش مال اوست، باید آن را به کار انداخت، نه آنکه راکد گذارد؛ واگذاری مال یتیم به او، زمانی است که به بلوغ فکری، اقتصادی و جسمی برسد؛ و به پیمان ها، هر چه باشد و با هر که باشد وفادار باشیم.

پرهیز از کم فروشی

«و چون با پیمانه داد و ستد کنید، پیمانه را تمام دهید و با ترازوی درست وزن کنید، که این بهتر و سرانجامش نیکوتر است.» ۱۴

از تامل و توجه در این آیه می توان فهمید که بازار مسلمانان، باید از تقلب و کم فروشی به دور باشد؛ پرکردن پیمانه، از نمونه های وفا به پیمان است که در آیه پیشین گذشت؛ ترازو و وسایل سنجش و مجاسبات تجاری، باید سالم و دقیق باشد؛ دقت در ترازو و محاسبه، عامل خیر و برکت است، چنان که کم فروشی، خیر و برکت را می برد؛ درستکاری اقتصادی برتر از کسب مال از راه کم فروشی است؛ و کسب صحیح، موجب خوش عاقبتی است.

پرهیز از ظن و گمان

«و آنچه را بدان علم نداری پیروی مکن. همانا گوش و چشم و دل، همه(در قیامت) مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.» ۱۵

این آیه ما را از پیروی آنچه بدان علم نداریم نهی می کند. امامان معصوم(ع) با استناد به این آیه، یاران خود را از شنیدن و گفتن هر سخنی باز می داشتند و به آنان توصیه می کردند که دربان دل و گوش خود باشند. امام صادق(ع) برای متنبه کردن شخصی که در پی شنیدن صدای ساز و آواز از منزل همسایه بود، این آیه را تلاوت کرد و فرمود: گوش از شنیده ها، چشم از دیده ها و دل از خاطره ها مواخذه می شود.

همچنین از تامل در این آیه می توان فهمید که گوش سپردن به سخنان بی اساس دیگران، نوعی پیروی جاهلانه است؛ دل سپردن به افکار و عقاید بی منطق، نوعی پیروی جاهلانه است؛ در قیامت از باطن و نیات هم بازخواست می شود؛ و عدم بهره برداری صحیح از جسم و امکانات آن، مواخذه خواهد داشت.

پرهیز از غرور و تکبر

«و در زمین با تکبر و سرمستی راه مرو، که زمین را نخواهی شکافت و در بلندی به کوه ها نخواهی رسید. ۱۶ * همه اینها نزد پروردگارت زشت و ناپسند است.» ۱۷

یکی دیگر از فرمان های خداوند بزرگ به بندگان خود، پرهیز از غرور و تکبر است؛ تکبر، حتی در راه رفتن، از نظر قرآن نکوهیده است. راه مقابله با تکبر، توجه دادن به ضعف ها و عجزهاست.

پاورقی ها:
۱تا ۸ - سوره اسراء آیات ۲۳ تا ۳۰
۹ - نهج البلاغه، خطبه ۹۱
۱۰ تا ۱۷ - سوره اسراء، آیات ۳۱ تا ۳۸

منبع: تفسير قرآن کريم (آيات برگزيده): برگرفته از تفسير نور، محسن قرائتي، تدوين نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها، قم، نشر معارف ۱۳۸۴