البته این نام به صورت‌های دیگری مانند شهربانوا، شهربان، شاه‌زنان، شه‌زنان، جهان‌شاه، ریحان‌شاه نیز ثبت شده است. اما به نظر می‌رسد که نام اصلی وی همان شهربانو بود که به عنوان لقب زنان اشراف در ایران به کار می‌رفته است و احتمال می‌رود سایر عناوین که مشتق از نام شهربانو نیستند، کنیه‌های ایشان باشد.
شهربانو دختر یزدگرد، پادشاه ایران بود و مطابق نقل‌های تاریخی پس از شکست لشکر ایران از اعراب در زمان خلفای دوم یا سوم، این خانواده اسیر شده و بعد از اسارت طی ماجراهایی به همسری امام حسین علیه‌السلام درآمد. امیرمؤمنان علیه‌السلام در وصف شهربانو به امام حسین علیه‌السلام می فرمایند: این بانو، بهترین زمینیان را برای تو به دنیا خواهد آورد.
مطابق نقل‌ها سه فرزند شهربانو در کربلا حاضر بودند؛ زینب و ام‌کلثوم و حضرت سجاد علیه‌السلام.
در مورد حضور شهربانو در کربلا اقوال متفاوتی نقل شده است. بر اساس یکی از نقل‌ها، زمان وفات ایشان هنگام ولادت امام سجاد علیه‌السلام بود؛ اگر این قول را بپذیریم، بحث از حضور ایشان در کربلا منتفی است.
نام مادر امام سجاد علیه السلام
با بررسى منابع تاریخى و روایى، این اسامى را می توان به دست آورد:
ام‌سلمه، بره، جهان بانویه، جهان شاه، حرار، خوله، سلافه، سلامه، شاه زنان، شهربان، شهربانو، شهربانویه، شهرناز، شه‌زنان، غزاله، فاطمه و مریم .
در منابع اهل سنت، بر نام هاى سلافه، سلامه و غزاله تاکید شده; در حالى که در کتابهاى شیعى، نام «شهربانو» بیشتر آمده است . این نام را می توان در قدیمی ترین منابع امامیه یافت ; از جمله: بصائرالدرجات و اصول کافى.
نیاکان شهربانو
درباره خاندان این بانوى ایرانى، چند نظریه وجود دارد:
الف) ساسانى بودن;
ب) کابلى بودن;
ج) سیستانى بودن;
د) سندى بودن .
دانشورانى چون: یعقوبى (متوفاى ۲۸۱ ق). ، محمد بن حسن صفار قمى (متوفاى ۲۹۰ ق). ، کلینى (متوفاى ۳۲۹ق). ، شیخ صدوق (متوفاى ۳۸۱ق). و شیخ مفید (متوفاى ۴۱۳ق). – با وجود اختلاف در نام وى – او را دختر یزدگرد سوم (آخرین پادشاه ساسانى) دانسته اند .
اسارت و آزادگى
در خصوص زمان و چگونگى ورود شهربانو به کشور اسلامى نیز روایات مختلفى وجود دارد که عبارتند از:
الف) به اسارت افتادن وى در دوره خلافت عمر بن خطاب .
ب) فرستادن وى و خواهرش به نزد عثمان از سوى والى خراسان .
ج) فرستادن دختران یزدگرد به حضور امام على علیه السلام توسط کارگزار حضرت .
شاهزادگان و خلیفه دوم
موقعى که اسراى ایران در مدینه بر عمر بن خطاب وارد شدند، شهربانو که دید مسجد پر از جمعیت است و خلیفه مسلمین تند به او نگاه می کند، صورت خود را پوشانید و به سبب شدت ناراحتى، فریاد زد:
«سیاه باد روزگار هرمز که فرزندانش اسیر شدند!»
خلیفه که به زبان فارسى آشنایى نداشت، گمان کرد که شهربانو وى را دشنام مى‌دهد، خشمگین شد . در این هنگام، امام على علیه السلام با ترجمه سخن او به عربى، خشم عمر را فرو نشانید .
خلیفه تصمیم گرفت دختران شاه ساسانى را همچون دیگر اسیران جنگى، به مزایده بگذارد; اما امام على علیه السلام به او چنین گوشزد کرد که:
بر اساس فرمایش و سیره پیامبر صلى الله علیه و آله باید به «بزرگ زادگان» اکرام و احترام نمود .
در ادامه این ماجرا و چگونگى آزادى آنان، چند قول وجود دارد:
الف) عمر تصمیم گرفت آنان را بفروشد. امام على علیه السلام فرمود: طریقه فروش آنها چنین است که قیمت هر یک را باید مشخص ساخت تا هر مسلمانى هر کدام را که خواست، خریدارى کند .
ب) امام فرمود: بر طبق سیره رسول خدا صلى الله علیه و آله آنها را نمی توان فروخت بلکه مختارند یکى از مسلمانان را به عنوان همسر خود برگزینند و از سهمیه غنیمت و بیت المال آن مسلمان به شمار آیند .
ج) امام در حضور جمعیت فرمود:
«من نصیب خودم را از اسیران، در راه خدا آزاد کردم .»
بنی هاشم نیز سهام خودشان را به امیرمؤمنان علیه السلام بخشیدند. آنگاه حضرت عرض کرد:
«خدایا! شاهد باش که آنچه بنىی هاشم از نصیب خود به من بخشیده اند، من همه آنان را فى سبیل الله بخشیدم .»
مهاجرین و انصار پس از مشاهده این صحنه زیباى معنوى، با مسرت و علاقه اى خاص عرض کردند:
«یا على! ما نیز حقمان را در اختیار تو می گذاریم . از این رو، امام یکبار دیگر خداوند را گواه می گیرد که پس از قبول کردن سهام مسلمانان، دختران اسیر را در راه خدا آزاد نموده است .»
آن حضرت مجددا یادآور شد که:
این اسیران به «اسلام» علاقه مند و مایل هستند و روش پیامبر صلى الله علیه و آله چنین بود که بزرگان هر قوم و خاندانى را محترم می داشت .
عمر بن خطاب بعد از شنیدن کلام مستدل امام على علیه السلام، گفت:
اکنون من هم سهم خود را و بقیه آنچه را که به غنیمت مسلمانان درآمده، همه را به تو بخشیدم .
در اینجاست که امیرمؤمنان علیه السلام آخرین مرحله «آزادى» شاهزادگان ایرانى را با این گفتار به اجرا می گذارد:
«خدایا! گواه باش که آنچه او به من بخشید، پذیرفتم و آنها را در راه تو آزاد ساختم .»
از خراسان تا مدینه
در کتاب عیون اخبار الرضا آمده است که سهل بن قاسم نوشجانى می گوید:
امام رضا علیه السلام به من فرمود: بین ما و شما نسب و رابطه خویشاوندى وجود دارد . پرسیدم: چگونه؟! فرمود:
«هنگامى که عبدالله بن عامر [بن کریز] خراسان را فتح کرد، دو نفر از دختران یزدجرد بن شهریار را به دست آورد; آنها را به مدینه و نزد عثمان فرستاد . خلیفه، یکى را به حسن علیه السلام و دیگرى را به حسین علیه السلام بخشید و هر دو، در حال نفاس از دنیا رفته اند . و آن دخترى که به حسین علیه السلام بخشید، مادر على بن الحسین علیه السلام بود .»
آقاى عبدالرزاق مقرم، در ارزیابى این روایت، می گوید:
«روایت فوق تقریبا صحیح به نظر می آید; زیرا فتح خراسان در سال ۳۰ هجرى – ششمین سال خلافت عثمان – واقع شد و در همین سال نیز یزدگرد در مرو کشته شد . بر این اساس، بعید نیست که شهربانو به مدت شش سال باردار نشده باشد .
در بارگاه خورشید
شیخ مفید، فتال نیشابورى و فضل بن حسن طبرسى این گونه روایت کرده اند:
وقتى امیرمؤمنان علیه السلام به خلافت و حکومت رسید، حریث بن جابر حنفى را به عنوان کارگزار خود به مشرق زمین اعزام کرد . وى پس از مدتى، دو نفر از دختران یزدگرد را به دست آورد; لذا آنان را نزد امیرمؤمنان علیه السلام فرستاد . آن حضرت، شهربانو (شاه‌زنان) را به حسین علیه السلام بخشید – که زین العابدین علیه السلام از او متولد شد – و دیگرى را به محمد بن ابی بکر بخشید – که از وى قاسم به دنیا آمد – لذا این دو مولود، پسرخاله یکدیگر هستند .
آقاى مقرم می گوید:
«بر هیچ اندیشمندى پوشیده نیست که روایت شیخ مفید، فتال و طبرسى … به حقیقت نزدیک‌تر است; زیرا امام سجاد علیه السلام بدون اختلاف، در زمان خلافت جدش امیرمؤمنان علیه السلام متولد شد و سه سال با آن حضرت بود .»
به عقیده آقاى مقرم:
«هیچ‌کدام از این دو روایت (فرستادن شاهزادگان به حضور عثمان و امام على علیه السلام)، دلالت بر این ندارد که این دو بانو به اسیرى گرفته شده باشند . و شاید علاقه آنها به مسلمانان [و دین اسلام] موجب شده بود که والیان بتوانند به آنها دست یابند .»
عروس عترت
در ادامه روایت و گزارش «اسارت دختران یزدگرد در عصر خلیفه دوم» آمده است:
بسیارى از مسلمانان به دختران شاه پیشنهاد ازدواج دادند; اما امیرمؤمنان علیه السلام مردم را آگاه ساخت که آنان در «انتخاب شوهر» آزاد هستند . یکى از دختران (شهربانو) از میان جمعیت، دست بر شانه امام حسین علیه السلام نهاد و سپس امیرمؤمنان على علیه السلام را وکیل خود قرار داد تا وى را به عقد پسرش درآورد …
امام على علیه السلام نخست از وى پرسید:
– نام تو چیست؟
– جهان‌شاه (شاه‌زنان) .
– نه، شهربانو .
در این گفت و گو، که به زبان فارسى درى صورت گرفت، امام علیه السلام نام عروس خود را تغییر می دهد; چرا که فقط حضرت فاطمه علیها السلام شایسته لقب و عنوان «خیرالنساء» و «ملکه‌النساء» (سرور و ملکه بانوان) بوده و براى همسر فرزندش حسین علیه السلام نام یا لقب شهربانو (ملکه المدینه و بانوى شهر) زیبنده خواهد بود .
شایان توجه است که طبق نقل دلائل الامامه، وقتى شهربانو، امام حسین علیه السلام را به همسرى خود برگزید، خواهرش مروارید هم امام حسن علیه السلام را انتخاب کرد . هم‌چنان که بر اساس عیون اخبار الرضا، عثمان یکى از دختران را به امام حسن علیه السلام و دیگرى را به امام حسین علیه السلام بخشید .
و بنا به روایت ارشاد، امیرمؤمنان على علیه السلام شاه‌زنان را به حسین علیه السلام و دیگرى را به محمد بن ابی بکر داد .
ولى در نقل ربیع الابرار آمده است که در خلافت عمر، سه دختر یزدگرد اسیر شده بودند … على علیه السلام شخصا قیمت آنان را به خلیفه پرداخت و سپس میان حسین علیه السلام، محمد بن ابی بکر و عبدالله بن عمر قسمت کرد و به ازدواج آنها درآورد .
نور محبت
همان‌طور که بیان شد، شهربانو از میان تمام مسلمانان، امام حسین علیه السلام را به عنوان شوهر برگزید. برخى علت این «انتخاب» را چنین نقل کرده اند:
پیش از آنکه این بانو به دست مسلمانان بیفتد; یک شب، پیامبر صلى الله علیه و آله و امام حسین علیه السلام را در عالم خواب مى‌بیند که آن حضرت وى را براى نوه اش خواستگارى می کند; لذا محبت حسین علیه السلام در دلش ایجاد می شود . و در شب دوم، حضرت فاطمه علیها السلام را مشاهده می کند که به وى بشارت می دهد: به زودى مسلمانان پیروز می شوند و او به وصال فرزندش حسین علیه السلام، که پیامبر صلى الله علیه و آله او را به ازدواج وى درآورده، خواهد رسید و غیر او هیچ یک از مسلمانان به وى دست نخواهند یافت.
حضرت فاطمه علیها السلام دین اسلام را به شهربانو عرضه می کند و او نیز در عالم رؤیا مسلمان می شود .
شهربانو نیز در این باره می گوید:
«… خداوند مرا حفظ کرد تا اینکه مرا به مدینه آوردند . وقتى امام حسین علیه السلام را دیدم، دانستم که همان است که در خواب دیدم و پیامبر مرا به او تزویج کرد; لذا وى را به همسرى برگزیدم .»
افتخار مادرى اما سجاد (ع)
شهربانو به سبب پیوند ازدواج با امام حسین علیه السلام، مرحله جدیدى از زندگى را آغاز کرد که قبل از آن فقط در عالم رؤیا و آرزو قابل تحقق بود . آرى! وى از میان بسیارى از دوشیزگان به این سعادت و عزت رسیده است که براى پیامبر و خاندانش علیهم السلام «عروسى ممتاز» باشد; چرا که در همان روز نخستین آشنایى با خاندان نبوت و امامت و به هنگام عقد ازدواج، از زبان امیرمؤمنان علیه السلام این بشارت را شنید که حضرت به پسرش امام حسین علیه السلام فرمود:
«یا اباعبدالله! احتفظ بها فانها ستلد لک خیر اهل الارض و هى ام الاوصیاء الذریه الطیبه; »
«اى اباعبدالله! از او محافظت کن; زیرا به زودى بهترین اهل زمین را برایت متولد خواهد ساخت . و او، مادر امامان از ذریه طیبه است .»
سرانجام پس از مدت زمانى (یک یا چند سال) انتظار به سر رسید و بشارت آسمانى تحقق یافته و بهترین اهل زمین، على بن الحسین علیه السلام، متولد شد و دیدگان پدر، مادر و خاندان علوى روشنایى دیگر یافت .
عروج به ملکوت
از آنجا که شهربانو در همان روزهاى آغازین میلاد امام سجاد علیه السلام چشم از دنیا فروبسته است و تاریخ رحلت وى، با فاصله اى کوتاه، با تاریخ ولادت آن حضرت مقارن می باشد; سزاوار است اقوال مورخان را درباره روز تولد امام علیه السلام یادآور شویم:
– پنجم شعبان;
– هشتم شعبان;
– نهم شعبان;
– یازدهم رجب;
– هشتم ربیع الاول;
– نیمه جمادی الاول;
– نیمه جمادی الثانى .
البته در تعیین سال تولد نیز اختلاف وجود دارد (۳۵، ۳۶، ۳۷، ۳۸، ۴۸ و ۴۹) .
به هر حال، شهربانو بعد از چند روز از تولد یگانه فرزندش و در همان دوره نفاس به علت بیمارى، رحلت کرد و پیکر مطهرش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد و شهر مدینه به سوگ «بانویى مقدس» سیه پوش گردید .
جایگزین مادر
چند روز از ولادت چهارمین اختر آسمان ولایت نگذشته بود که مادر امام سجاد (ع) ، شهربانو، رحلت کرد; از این رو، امام حسین علیه السلام دایه‌اى انتخاب کرد تا براى نوزادش مادرى کند و در تربیت وى بکوشد . به همین جهت است که امام سجاد علیه السلام تا سنین بزرگسالى از زحمات دایه مهربانش قدردانى نموده و نام مقدس «مادر» را برایش برگزیده بود .
امام سجاد علیه السلام با مادر ناتنى خود، هم غذا نمی شد; زیرا می فرمود: «از آن می ترسم که مادرم بخواهد لقمه اى را بردارد و من بر او سبقت بگیرم و عاق او گردم .»
عده اى از دانشمندان معتقدند: «دایه حضرت، کنیز امام حسین علیه السلام بود .» و آقاى عمادزاده احتمال می دهد که مربى و دایه حضرت، یا خواهر شهربانو باشد .
