شهید حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه فقید جمهوری اسلامی ایران، شخصیتی تأثیرگذار در سیاست خارجی ایران در سطح منطقه و محور مقاومت بود. اگر بخواهیم با استفاده از دیدگاه‌های نظری نقش وی را در سیاست خارجی ایران تبیین کنیم می‌توان در قالب تأثیراتی که ویژگی‌های انحصاری و مختص تصمیم گیرندگان در حوزه سیاست خارجی از قبیل استعدادها، تجربه‌ها و ارزش‌های آنها دارد، به این مساله پرداخت. این در حالی است که تحلیل نقش او به عنوان سکاندار اجرای سیاست خارجی ایران در وقایع سال‌های اخیر در منطقه غرب آسیا نشان از نقش فعال در حمایت از محور مقاومت، ایجاد تعادل و تحرک‌بخشی به سیاست خارجی ایران بعد از عملیات طوفان الاقصی و دفاع از حقوق مردم فلسطین داشته است.
ایجاد تعادل در سیاست خارجی
تعادل در سیاست خارجی ایران به معنای استفاده از ظرفیت‌های شرق و غرب و در عین حال مقابله با سیاست‌های یک جانبه آمریکا در غرب آسیا به عنوان منطقه فوری سیاسی و امنیتی ایران است. شهید امیرعبداللهیان در رساله دکتری خود با عنوان «عوامل جامعه‌شناختی در شکست ابتکار خاورمیانه بزرگ» به تحلیل اشتباهات استراتژی ایالات متحده پس از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در غرب آسیا پرداخت و دلیل شکست‌های واشنگتن را بی‌توجهی به فرهنگ و هویت این منطقه دانست. او به سان یک رئالیست، معتقد به افزایش قدرت مؤثر ایران بود. چه اینکه معتقد بود برای وادار کردن ایالات متحده به لغو تحریم‌ها، ایران می‌بایست با پیشبرد برنامه هسته‌ای خود، اهرم خود را در مذاکرات افزایش دهد.
او در گفتگو با سی‌ان‌ان در فروردین ۱۴۰۳ ضمن انتقاد از سیاست‌های آمریکا اعلام کرد که: «آمریکا و خیلی از کشور‌های غربی سیاست اعمال استاندارد دوگانه را در موضوعات مختلف دنبال می‌کنند.» در عین حال وی همواره پذیرای همکاری با طرف‌های مذاکره با ایران بود. او در آذرماه ۱۴۰۰ در سخنانی گفت که: «اگر منصفانه عمل کنند، ما هرگز نمی‌گوییم همکاری نمی‌کنیم، این طرف مقابل است که باید مسیر خود را اصلاح کند.»
وی در یک مصاحبه با صداو سیما در فوریه ۲۰۲۱ در مورد راهبرد نگاه به شرق در سیاست خارجی ایران گفت: «باید در نظر داشت که ما در آسیا واقع شده‌ایم… کارشناسان معتقدند دهه‌های آینده متعلق به آسیاست و قدرت‌های نوظهور به‌ویژه قدرت‌های اقتصادی این ویژگی را ایجاد کرده‌اند که باید دوباره روابط خودمان را با کشور‌های تأثیرگذار تعریف کنیم.» همچنین در جای دیگر گفت: «این بدان معنا نیست که ایران نباید در سیاست خارجی خود تعادل ایجاد کند؛ بلکه استقلال سیاسی خود را حفظ کند.» او امضای توافقنامه همکاری راهبردی بین ایران و چین را «تاریخی» توصیف کرد و همچنین در جلسه رأی اعتماد مجلس با بیان اینکه سیاست خارجی متوازن به معنای محدود نکردن ایران به منطقه یا حوزه خاصی است، گفت: «ابتدا برخی کشور‌ها را شناسایی و اولویت‌بندی می‌کنیم و سپس در راستای تحقق اهداف سیاست خارجی خود گام برمی‌داریم.»
اتکا بر سیاست همسایگی
شهید امیرعبداللهیان از ابتدای تصدی وزارت خارجه در دولت سیزدهم، سیاست خارجی ایران را بر مبنای سیاست همسایگی و محوریت آسیا اعلام کرد. سیاست همسایگی در نظریه‌پردازی به معنای کنشی نرم‌افزاری ویژه مبتنی بر تفکر و طراحی با هدف شکل دادن به نوعی درهم تنیدگی و هم‌تکمیلی در ابعاد مختلف و فراتر رفتن از همسایگی در مفهوم فیزیکی و جغرافیایی آن و روابط دوجانبه با همسایگان است. سیاست همسایگی حساسیت‌های امنیتی بین کشور‌ها را کاهش داده و ایجاد درهم تنیدگی اقتصادی نیز، زمینه را برای همکاری در سایر حوزه‌ها فراهم می‌کند. وی در جلسه تأیید صلاحیت خود در مجلس ااظهار کرد: «اولویت سیاست خارجی دولت، رویکرد همسایه‌محوری و آسیامحوری است و قرن ۲۱ متعلق به آسیاست. در غرب آسیا به دنبال نهادینه کردن دستاورد‌های محور مقاومت هستیم و در شرق به دنبال استفاده از ظرفیت‌های قدرت‌های اقتصادی نوظهور برای توسعه اقتصاد و تجارت بین‌المللی خود.»
امیرعبداللهیان: حلقه وصل محور مقاومت
اولویت منطقه در سیاست خارجی ایران باعث شد تا شهید امیرعبداللهیان در نقش وزیر امور خارجه اهتمام زیادی بر اتصال بین میدان و دیپلماسی (نیروی قدس و وزارت خارجه) داشته باشد. یک دلیل این موضوع در روابط او با سپهبد شهید سلیمانی فرمانده فقید نیروی قدس ریشه داشت. او بعد از شهادت شهید سلیمانی در مصاحبه‌ای گفت: «هنگامی که معاون اداره سیاسی اول وزارت خارجه بودم و سردار سلیمانی برای پیگیری برخی موضوعات به وزارت خارجه می‌آمد، خواستار دیدار با من می‌شد و با من ملاقات می‌کرد؛ در حالی که علی‌القاعده باید با وزیر خارجه وقت ملاقات می‌کرد.» امیرعبداللهیان در یک مصاحبه خود را به عنوان سرباز سلیمانی معرفی کرد و اظهار نمود که هر بار که برای مذاکره به کشوری می‌رفت، با سردار سلیمانی مشورت می‌کرد. او همچنین اولین سفر رسمی خود در سمت وزیر امور خارجه ایران را نیز به سوریه اختصاص داد و با بشار اسد رئیس جمهور این کشور دیدار کرد. این نزدیکی با شهید سلیمانی و نقش فعال در حمایت از گروه‌های محور مقاومت باعث شد تا نشریه فارن پالیسی از امیرعبداللهیان به عنوان «قاسم سلیمانی عرصه دیپلماسی» یاد کند.
از دلایل دیگر نقش برجسته وی در کنار ارتباط مناسب با نیروی قدس، تسلط به زبان عربی بود و به عنوان فاکتوری مهم باعث شد تا وی از سال ۱۳۹۰ مسئولیت معاونت عربی- آفریقایی را در وزارت امور خارجه بر عهده بگیرد. نکته قابل توجه این بود که زمانی که ظریف در دولت روحانی به وزارت خارجه منصوب شد، امیرعبداللهیان تنها معاون وزیر خارجه از دولت دوره قبلی بود که تا سال ۱۳۹۶ با حفظ سمت به کار خود ادامه داد. بر همین مبناست که از وی به عنوان یکی از مهم‌ترین مجریان سیاست خارجی منطقه‌ای ایران یاد می‌شود. نقش امیرعبداللهیان بعد از انتخاب به سمت وزیر امور خارجه و گرفتن رأی اعتماد از مجلس شورای اسلامی با ۲۷۰ رأی موافق در حمایت از محور مقاومت پررنگ‌تر شد و او نقش مهمی در ایجاد هم‌تکمیلی بیشتر در محور مقاومت و دستیابی به اهداف این محور در مقابله با سیاست‌های یک‌جانبه ایالات متحده و به ویژه رویکرد‌های رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی و در سطح منطقه داشت. نمایندگان مجلس نیز بعد از تأیید صلاحیت او برای تصدی وزارت امور خارجه، از او خواستار حمایت از اهداف و مأموریت‌های شهید سلیمانی شدند. او نیز گفت که «ما در خاورمیانه به دنبال تحکیم دستاورد‌های میدانی محور مقاومت هستیم و از متحدان خود و محور مقاومت حمایت می‌کنیم.»
حمایت همه‌جانبه از فلسطین
با این حال، به نظر می‌رسد که مهم‌ترین اقدام شهید امیرعبداللهیان در سمت وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در مواجهه با جنگ سال ۲۰۲۳ غزه و در مقابل حملات رژیم صهیونیستی علیه مردم فلسطین رقم خورد. او تحرک سیاست خارجی ایران را در این موضوع به نحو بالایی افزایش داد و در این راستا رایزنی‌ها، مصاحبه‌ها، تماس‌های تلفنی، درخواست‌ها برای برگزاری نشست‌های اضطراری در سازمان‌ها و نهاد‌های مرتبط از جمله سازمان همکاری اسلامی، مجمع عمومی و … و شرکت در کنفرانس‌های بین‌المللی و منطقه‌ای را در دستور کار قرار داد.
سیاست همسایگی در خدمت فلسطین
از آنجا که دولت سیزدهم از ابتدا رویکرد خود در سیاست خارجی را سیاست همسایگی قرار داد، وزارت خارجه نیز همین این سیاست را در موضوع فلسطین دنبال نمود. هدف از این اقدام نیز، جلب حمایت تمامی دولت‌های منطقه از آرمان ملت فلسطین و جلب توجه آنها به سوی جنایت‌های رژیم صهیونیستی در فلسطین بود. در همین راستا او سفر‌های متعددی را به کشور‌های منطقه انجام داد و در تمامی آنها نیز ضمن دفاع از حق فلسطین در برخورداری از حقوق خود، نسبت به تمایل برخی از کشور‌ها برای برقراری روابط با رژیم صهیونیستی هشدار می‌داد. برآیند کلی اقدامات او در واقع نشان داد که موضوع فلسطین به عنوان آرمان مشترک مسلمانان و در صدر اولویت‌های جهان اسلام قرار دارد. او معتقد بود که کشور‌های اسلامی در پرتو اتحاد و همگرایی همه‌جانبه، می‌توانند ابتکار عمل مؤثر را جهت توقف نسل‌کشی و جنایات جنگی رژیم صهیونیستی در غزه به دست گیرند.
ارائه راه‌حل‌های واقعی
یکی دیگر از ویژگی‌های سیاست خارجی ایران که از سال ۲۰۱۱ و هم زمان با تحولات بیداری اسلامی آشکار شده، ارائه راهکار‌های واقعی در مورد تحولات منطقه‌ای است. همچنان چه در سال ۲۰۱۳ وزیر امور خارجه وقت ایران راه‌حل‌های واقعی را در مورد بحران یمن ارائه نمود، در جنگ اخیر غزه نیز دستگاه سیاست خارجی ایران راهکار‌های مختلفی را برای پایان دادن به جنگ غزه ارائه کرد.
وزیر خارجه ایران از جمله در اجلاس فوق‌العاده شورای وزیران سازمان همکاری اسلامی در جده در اسفند ۱۴۰۲ شش پیشنهاد مشخص را برای بازداشتن رژیم صهیونیستی از اقدامات بیشتر در قدس ارائه کرد که عبارت بودند از: ۱- اخراج رژیم از مجمع عمومی سازمان ملل متحد و جلوگیری از عضویت آن در دیگر نهاد‌ها ۲- توقف فوری نسل‌کشی و جنایات جنگی، عقب‌نشینی نظامیان رژیم به خارج از نوار غزه و کمک‌های بیشتر بشردوستانه به همه مناطق نوار غزه ۳- تلاش برای ایجاد شرایط امکان اسکان موقت برای کسانی که خانه‌های خود را از دست دادند ۴- راه‌اندازی و تجهیز بیمارستان‌ها و مراکز درمانی در سراسر نوار غزه ۵- لزوم انتقال مجروحین دارای آسیب شدید و کودکان و زنان به خارج از فلسطین جهت درمان ۶- بازگشایی سریع معبر رفح با کمک دبیرکل سازمان ملل و همراهی مصر.
لزوم مهار اسرائیل
سران رژیم صهیونیستی در یک دهه اخیر همواره سیاست مهار ایران در غرب آسیا را به ویژه در بین کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس دنبال کرده‌اند. این در حالی است که شهید امیرعبداللهیان در سیاست خارجی ایران لزوم مهار رژیم صهیونیستی را مطرح کرد. او در مصاحبه با سی‌ان‌ان در فروردین ۱۴۰۳ گفت: «بار‌ها برخی مقامات رژیم اسرائیل اعلام کرده‌اند که برای پیروزی در غزه، باید از بمب هسته‌ای استفاده کرد. به نظرم آمریکا باید بر روی رژیم ماجراجوی اسرائیل تمرکز کند که مبادا یک بحران هسته‌ای در غزه به وجود آورد. نتانیاهو نشان داد که به هیچ خط قرمزی پایبند نیست؛ لذا باید او را مهار کرد.»
نتیجه‌گیری
شهید حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران پس از تصدی این سمت در دولت سیزدهم سعی کرد تا سیاست خارجی ایران را به سمت چندجانبه‌گرایی در سایه استفاده از تمامی ظرفیت‌های سیاست خارجی سوق دهد. در این راه او به واسطه روابط گرم با شهید سلیمانی و ادراک لازم از نقش محور مقاومت از یک سو و درک چندجانبه‌گرایی در سیاست خارجی و توجه به قدرت‌های نوظهور همچون چین و روسیه، تحرک سیاست خارجی ایران را در چارچوب سیاست همسایگی افزایش داد. در این راه، او از ابتدای عملیات طوفان الاقصی نقش مهمی در شکل‌دهی به پویش‌های منطقه‌ای در حمایت از فلسطین و سیاست‌های کشور‌های اسلامی با اقدامات رژیم اشغالگر ایفا نمود.
