اهمیت تکمیل زنجیره ارزش و افزایش رقابت جهانی را نمی‌توان نادیده گرفت. از طریق استفاده از مشوق‌های هدفمند، دولت‌ها می‌توانند صنایع را تشویق کنند تا از فروش محصولات خام صنعتی دوری کنند و بر ارزش افزوده به محصولات خود تمرکز کنند. در مورد اقتصاد ایران، یارانه‌های انرژی و مشوق‌های مالیاتی به عنوان ابزار‌های کلیدی برای ترویج این تحول شناخته شده است. با اجرای هدفمند این مشوق‌ها، ایران می‌تواند از ظرفیت خود استفاده کند و به یک بازیگر اصلی در بازار جهانی تبدیل شود و در نهایت به رشد و توسعه کلی اقتصادی آن کمک کند.
یکی از راهبرد‌های تشویق صنایع به تکمیل زنجیره ارزش، استفاده از مشوق‌های هدفمند است. این مشوق‌ها با هدف ارتقای رشد و توسعه هستند و نقشی حیاتی در تشویق صنایع به حرکت در زنجیره ارزش دارند. با ارائه مشوق‌های هدفمند، دولت‌ها می‌توانند محیطی مساعد برای ارزش افزوده ایجاد کنند و توسعه محصولات جدید و متنوع را برای بازار‌های صادراتی مختلف تسهیل کنند. این به نوبه خود با افزایش سودآوری، هم به نفع کشور و هم صنایع است.
برای اینکه این انگیزه‌های هدفمند مؤثر واقع شوند، برای دولت‌ها مهم است که اطمینان حاصل کنند که با اهداف خاصی برنامه‌ریزی و اجرا می‌شوند. در مورد اقتصاد ایران نیز مشاهده شده است که صنایع در سال‌های اخیر بدون برنامه‌ریزی مناسب و اهداف مشخص مورد حمایت قرار گرفته‌اند. برای تشویق صنایع به تکمیل زنجیره ارزش، اصلاح این مشوق‌ها و همسو کردن آن‌ها با نتایج مطلوب برای دولت بسیار مهم است.
یکی از این مشوق‌ها که در این زمینه اهمیت زیادی دارد، یارانه انرژی است که به صنایع پرداخت می‌شود. براساس برنامه هفتم توسعه ایران، دولت این اختیار را دارد که یارانه‌های انرژی را به صورت هدفمند توزیع کند، مشروط بر اینکه صنایع زنجیره ارزش را از نظر سوخت صنعتی یا خوراک گاز تکمیل کنند، با ارائه تخفیفات. این امر صنایع را تشویق می‌کند تا زنجیره ارزش را پایین بیاورند و به محصولات خود ارزش بیافزآیند و در نتیجه رقابت جهانی خود را افزایش دهند.
علاوه بر این، مشوق مالیاتی جدیدی به نام اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه (R&D) در اقتصاد ایران معرفی شده است. در برنامه هفتم توسعه منابع قابل توجهی برای اجرا و تقویت این مشوق مالیاتی اختصاص یافته است. هدف اعطای مشوق مالیاتی دولت، همراه با اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه، ایجاد بازاری برای شرکت‌های دانش بنیان و تشویق صنایع بزرگ به سرمایه‌گذاری استراتژیک در تحقیق و توسعه است. این سرمایه‌گذاری در نوآوری و بومی‌سازی فناوری منجر به تکمیل زنجیره ارزش و در نهایت افزایش رقابت جهانی می‌شود.
اصلاح نظام حمایتی در زمینه یارانه انرژی و مشوق‌های مالیاتی گامی حیاتی از سوی دولت است. انتظار می‌رود این اصلاحات در سال‌های آینده تحول و جهش صنعتی را در ایران به همراه داشته باشد. با حذف اتکا به انرژی مجازی و تمرکز بر ارزش افزوده، کشور از طریق بازاریابی محصولات تولیدی جدید درآمدزایی بیشتری خواهد داشت. ایران همچنین فرصت مشارکت در زنجیره‌های ارزش جهانی و گسترش تجارت خود با کشور‌های منطقه و اعضای سازمان‌هایی مانند بریکس یا پیمان شانگ‌های را خواهد داشت. با انجام این کار، ایران در سال‌های آینده تحول و رشد صنعتی چشمگیری را تجربه خواهد کرد. این کشور نه تنها می‌تواند بر چالش‌های انرژی مجازی فائق آید، بلکه با بازاریابی محصولات جدید تولیدی و مشارکت در زنجیره‌های ارزش جهانی، درآمد بیشتری نیز ایجاد خواهد کرد. این تحول به ایران اجازه می‌دهد تا تجارت خود را با کشور‌های منطقه و همچنین اعضای بریکس یا پیمان شانگ‌های گسترش دهد.
همچنین یکی از محور‌های کلیدی در زمینه تکمیل زنجیره‌های ارزش، همکاری قطب علم و فناوری کشور با صنایع بزرگ کشور است؛ حوزه علم و فناوری کشور، بازوی اصلی تکمیل زنجیره ارزش و تحقیق و توسعه صنعتی کشور هستند. عدم وجود بخش توانمند در حوزه بومی‌سازی فناوری طی سالیان اخیر سبب شده بود که صنعت کشور یک واردکننده تجهیزات و فناوری باشد ولی با شکل‌گیری اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان و ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان با محوریت دستیابی به فناوری‌های نوین و در لبه علم در کنار نیازسنجی از صنعت موجب شد که بخش نفت و گاز کشور طی دهه اخیر رشد بسیار خوبی در زمینه بومی‌سازی فناوری و تجهیزات استراتژیک خود داشته باشد.
توجه به فرآیند طی شده و موفقیت آن در کنار تغییر قوانین حمایتی از اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان کشور در قانون جهش تولید دانش‌بنیان ابلاغی سال گذشته در کنار تجربه موفق صنعت نفت و گاز از همکاری تکنولوژیک با شرکت‌های دانش‌بنیان، سبب شد که نگاه حاکمیت و مجلس به مسئله علم و فناوری متحول شود و در برنامه هفتم توسعه، شرکت‌های فناور دانش‌بنیان محور و متولی اصلی تحقیق و توسعه در کنار بومی‌سازی فناوری و تجهیزات راهبردی صنایع بزرگ کشور هستند.
مشوق‌های جدید دولت در برنامه هفتم توسعه
بهروز محبی، عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس در گفتگو با «جوان» با اشاره به این موضوع که حمایت از صنایع به نحوی که به سمت توسعه زنجیره ارزش محصولات سوق داده شوند، تصریح کرد: «ما باید از طریق حمایت‌های صحیح صنایع را به سمتی سوق دهیم که به رقابت در بازار‌های جهانی بپردازند. صاحبان صنایع به خوبی می‌دانند که حضور در بازار‌های جهانی نیازمند استفاده حداکثری از ظرفیت‌های دانش بنیانی و تولید محصولات با کیفیت است. مشوق‌هایی نظیر اعطای مشروط یارانه انرژی در جهت تکمیل زنجیره ارزش و ارائه تخفیفات پلکانی بر نرخ خوراک متناسب با پیشروی در زنجیره ارزش و همچنین اعطای مشوق‌های مالیاتی مختص تحقیق و توسعه می‌تواند محرکی برای سوق دادن صنایع به سمت توسعه زنجیره ارزش محصولات باشد.»
این عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس گفت: «دولت ابزار‌های مختلفی در اختیار دارند که می‌توانند از آن‌ها در راستای گسترش تحقیق و توسعه در صنایع استفاده کنند. در همین ارتباط، می‌توان گفت مالیاتی که از تولیدکنندگان دریافت می‌کنیم، می‌تواند به عنوان یک ابزار مورد استفاده قرار بگیرد. مثلاً از طریق سیاست اعطای مشوق‌های مالیاتی مختص تحقیق و توسعه مانند اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه می‌توانیم شرکت‌ها را به سمت توسعه زنجیره ارزش محصولاتشان سوق دهیم.»
محبی گفت: «هم‌راستا با لزوم تأمین درآمد‌های پایدار برای دولت باید با دقت به بررسی معافیت‌های مالیاتی بپردازیم و مواردی که معافیت بی‌مورد اعمال می‌شود را حذف کنیم. اما اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه جزو مشوق‌های مالیاتی ضروری است و باید نگاه ویژه‌ای به این نوع مشوق‌ها داشته باشیم و از همین‌رو نیز مجلس به تقویت اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه رأی داد.»
وی همچنین خاطرنشان کرد: «اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه به عنوان یک بند از یک قانون دائمی که همان قانون جهش تولید دانش بنیان است، تدوین شده است.»
محبی با اشاره به این موضوع که خواستار ادامه اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه است و آن را به نفع کشور می‌داند، تصریح کرد: «قانونگذار عامدانه از اعتبار مالیاتی به جای معافیت مالیاتی استفاده کرده است تا هدفمندی بیشتری را در هزینه کرد مبالغ در زمینه تحقیق و توسعه دنبال کند. در تغییرات نهایی کمیسیون تلفیق نیز حکم مربوطه توسط مجلس اصلاح شد و قرار بر تقویت مشوق‌های مالیاتی حمایت کننده از رشد تولید است که قطعاً یکی از مهم‌ترین مشوق‌های مالیاتی هدفمند تولید و توسعه اقتصادی، اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه است. با توجه به رویکرد توسعه محوری برنامه هفتم، اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه باید در برنامه هفتم به عنوان سیاست مهم توسعه فناوری در صنعت تقویت شود.»
وی در پایان گفت: «سیاست‌های دولت در زمینه هدایت منابع صنایع به سمت دولت بسیار مهم است؛ دولت نیز با تقویت اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه و همچنین امکان ارائه تخفیفات پلکانی به صنایع در جهت حرکت به سمت توسعه زنجیره ارزش، مسیر قانونی برای سیاستگذاری دولت در زمینه تکمیل زنجیره ارزش را فراهم کرده است که باید صنایع و دولت هر دو از این فرصت مهم استفاده کنند و کشور را به سمت توسعه اقتصادی بالاتر و پایدار در جهت تولیدات صنعتی با ارزش افزوده بالا و مناسب رشد دهند.»
تکمیل زنجیره ارزش، بازی دو سر برد برای صنایع و دولت
محمدرضا میرتاج‌الدینی عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس در گفتگو با «جوان» در رابطه با مشکلات صنعتی ایران گفت: «یکی از موضوعات مهمی که اقتصاد و به خصوص بخش صنعتی از آن رنج می‌برد، موضوع مربوط به خام فروشی صنعتی و گرفتاری در تله انرژی مجازی است که باعث شده است ما به عنوان کشوری با منابع طبیعی متعدد نسبت به صنعتی که داریم؛ کاملاً خام فروش به حساب بیاییم و باید از این وضعیت رهایی یابیم و بهترین راهکار ترغیب و هدایت منابع صنایع به سمت تکمیل زنجیره‌های ارزش تولید و رسیدن به محصولات صنعتی با ارزش افزوده بالا است.»
این عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس با اشاره به رویکرد مجلس در زمینه تقویت مشوق‌های جدید حمایتی دولت مشروط به تکمیل زنجیره ارزش، ادامه داد: «یکی از موضوعات مهم که اخیراً نیز مجلس در برنامه هفتم به آن ورود کرده است؛ مسئله مربوط به تحقیق و توسعه صنعتی و تقویت جریان مالی ورودی به این حوزه با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است که از این طریق بتوانیم علاوه بر اینکه بازارسازی در صنعت رخ دهد؛ به سمت تکمیل زنجیره ارزش نیز برویم، در این زمینه تقویت اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه یکی از اقدامات مهم مجلس بوده است که ثمربخش نیز خواهد بود، چون تجربه تطبیقی موفقی در نقاط صنعتی دنیا داشته است و در حین تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان و همچنین برنامه هفتم توسعه با این رویکرد نیاز صنعتی کشور به ترغیب در جهت سرمایه‌گذاری صنعتی در راستای تکمیل زنجیره ارزش، اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه را
تقویت کردیم.»
این نماینده مجلس با اشاره به رویکرد مهم دولت در زمینه ارتباط شرکت‌های دانش‌بنیان به صنایع در جهت تکمیل زنجیره ارزش و بومی‌سازی فناوری گفت: «اینکه با تقویت اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه، ارتباط بین صنعت و اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان تقویت خواهد شد، مسئله مهمی است که می‌تواند یک رویکرد مهم باشد کما اینکه در زمینه صنعت نفت نیز این اتفاق تکرار شد و امروز شاهد فراگیر شدن پالایشگاه داری فراسرزمینی ایران هستیم و وقتی صنعت نفت و گاز با شرکت‌های توانمند فعال در این حوزه ارتباط گرفت؛ شاهد بودیم که به نتیجه دلخواه در زمینه بومی‌سازی رسیدیم.»
وی در پایان گفت: «مسئله مهم و محوری در این زمینه هدفمند کردن نظام حمایتی دولت از صنایع بزرگ در جهت تقویت تولیدات صنعتی است؛ مشوق‌های هدفمند جدید دولت در جهت تکمیل زنجیره ارزش بازی دو سر برد برای صنایع و دولت است که صنایع بتوانند حاشیه سود خود را بالا ببرند و از طرف دیگر دولت نیز به درآمد ارزی بالاتری از این محل برسد و هر دو می‌توانند از این وضعیت جدید و برد برد سود ببرند.»
جمع‌بندی
به‌نظر می‌رسد بهره‌گیری از مشوق‌های هدفمند برای تکمیل زنجیره ارزش برای صنایع و کل کشور حیاتی است چراکه صنایع را قادر می‌سازد تا محصولاتی با ارزش بالاتر ایجاد کنند و به بازار‌های صادراتی مختلف دسترسی داشته باشند که منجربه افزایش سودآوری می‌شود. نقش دولت در ارائه و هدفگذاری این مشوق‌ها برای تشویق صنایع به انجام سرمایه‌گذاری‌های لازم در تحقیق و توسعه، بومی‌سازی فناوری و ارتقای تجهیزات بسیار مهم است. با انجام این کار، ایران می‌تواند رقابت پذیری جهانی خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد و روابط تجاری خود را با همتایان منطقه‌ای و بین‌المللی بهینه کند.
