تهران در هفته ای که گذشت کانون رایزنی های سطح بالای امنیتی در خصوص تحولات قفقاز جنوبی بود. پس از تحولات اخیر در مرزهای شمالی ایران و انحلال جمهوری آرتساخ و بازپس گیری اراضی جمهوری آذربایجان در ناگورنو-قره باغ و با توجه به حساسیت‌های موضوع، مشاور امنیت ملی ارمنستان و نماینده ویژه رئیس جمهور آذربایجان با حضور در ایران گزارش های خود در خصوص منطقه را به گوش مقامات ارشد ایرانی رساندند.
در همین چارچوب مشاور امنیت ملی ارمنستان و نماینده ویژه رئیس‌جمهور آذربایجان در ملاقات‌های جداگانه با رئیس‌جمهور کشورمان، گزارش‌های مفصلی درباره قفقاز ارائه دادند.
در ایران مقامات سیاسی و نظامی اولویت های منطقه ای در قفقاز جنوبی و نظر تهران را به صراحت به ایراون و باکو منتقل کرده اند.
ایران تلاش کرده است مسائل کلیدی و اولویت های قفقاز را تفکیک کرده و آنها را برای همسایگان ارمنی-آذری و بازیگران منطقه ای روشن کند. بر این اساس تهران با حمایت از آزادسازی اراضی متعلق به آذربایجان در قره باغ، در عین حال تاکید جدی بر تضمین حقوق ارامنه ساکن قره باغ کوهستانی دارد و خواهان رسیدگی به آوارگان و پناهجویان ارمنی است که طی هفته گذشته از آرتساخ خارج شده اند.
ایران پیش از این اعلام کرده قره‌باغ را بخشی از جمهوری آذربایجان می‌داند و معتقد است مسائل آن از جمله حقوق و امنیت ساکنان آن باید در این چارچوب و از طریق گفت‌وگو حل و فصل شود. ایران همچنین آمادگی خود را برای برگزاری نشست ۳+۳ (ایران، روسیه، گرجستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان) در تهران اعلام کرده است.
راه نخجوان
در طرف آذری ماجرا، ایران نسبت به دسترسی جمهوری آذربایجان به نخجوان، پذیرای هرگونه همکاری با باکو است وحتی در این خصوص توافقاتی با طرف آذری بعد از جنگ دوم قره باغ داشته و ابتکارات دیگری نیز به منظور اتصال باکو به نخجوان روی میز گذاشته است. تهران هرگونه عدم پذیرش این ابتکارات از سوی آذربایجان را به حساب بهانه جویی و برنامه باکو برای انسداد مرزی ایران-ارمنستان و دستکاری جغرافیای قفقاز می گذارد. در این صورت برنامه ایران عوض خواهد شد.
ایران این سیگنال را به خوبی برای الهام علی اف و حامیانش فرستاده است که از افزایش وزن ژئوپلتیک باکو پس از پس گرفتن قره باغ دچار سو محاسبه نشده و جاه طلبی را کنار بگذارند. این نکته را رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در دیدار با مشاور امنیت ملی ارمنستان به طرف آذری یادآور شد؛ جایی که گفت: ارتقاء توان دفاعی و توانمندی‌های نظامی هر کشوری نباید با اهداف و نیات تهاجمی همراه باشد.
همچنین به گفته محمد جمشیدی معاون سیاسی رئیس جمهور، رئیسی در دیدارهای جداگانه با فرستادگان سیاسی ایروان و باکو، مخالفت قاطع ایران را نسبت به پروژه موسوم به کریدور زنگروز به عنوان مبنایی برای بازکردن پای ناتو به قفقاز و تهدیدات امنیت ملی برای کشورهای منطقه را اعلام کرده است.
اگرچه رویکرد تهران در طول جنگ دوم قره‌باغ میان ارمنستان و آذربایجان در سال ۲۰۲۰، حمایت از بازگرداندن مناطق از دست رفته باکو بود اما ایران سپتامبر ۲۰۲۲ نسبت به هرگونه تغییر ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی و دستکاری در مرزهای آذربایجان - ارمنستان با ایران هشدار داد. در این میان جمهوری اسلامی ایران به صورت واضح اقدام به تعریف خط قرمز در این باره کرده و هشدارهای لازم را به گوش طرف آذری برای اقدام احتمالی باکو جهت ماجراجویی مرزی و انسداد مرزی تهران و ایروان رسانده است.
تهران متحد واقعی ایروان
در طرف ارمنی ماجرا هم، تهران تلاش می کند به دولت پاشینیان نسبت به افتادن در دام غربی‌ها و بازی در پروژه آمریکایی هشدار دهد. ایران با ابتکار عملی که سرلشگر باقری در دیدار با طرف ارمنی مبنی بر حضور صلح بانان ایرانی در منطقه، ارائه داد، پس از حضور دیپلماتیک ایران و بازگشایی سرکنسولگری در استان قاپان ارمنستان در سال گذشته برای خاطر جمع شدن ایروان کافی است تا به این نتیجه برسد متحدی بهتر از ایران نخواهد یافت. ایروان بالاترین تضمین‌ها را هم از سوی مقامات نظامی ایران در جریان سفر فرستاده خود به تهران دریافت کرده است.
اینگونه بود که سرلشکر محمد باقری در ملاقات با طرف ارمنی با تاکید بر اینکه تحولات و روندهای امنیتی در قفقاز جنوبی بر امنیت منطقه تاثیرگذار است، اظهار کرد: تداوم تنش در این منطقه به نفع دو کشور ارمنستان و آذربایجان و سایر کشورهای منطقه نیست و جمهوری اسلامی ایران آمادگی کمک به رفع این تنش‌ها را دارد.
رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ضمن آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای اعزام ناظر به مرزهای دوکشور ارمنستان و آذربایجان، گفت: ارتقاء توان دفاعی و توانمندی‌های نظامی هر کشوری نباید با اهداف و نیات تهاجمی همراه باشد. این مقام ارشد نظامی ایرانی به ارمنستان یادآور شد: امنیت در منطقه باید توسط کشورهای منطقه تامین شود و حضور نیروهای فرامنطقه ای مغایر با آرامش منطقه است.
بر این اساس رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در مورد برگزاری رزمایش اخیر آمریکا در خاک ارمنستان، تصریح کرد: حضور بازیگران جدید و خارج از منطقه به پیچیدگی و عدم ثبات می افزاید. سرلشکر باقری با بیان اینکه هیچ دلیلی برای ایجاد بحران در منطقه وجود ندارد، تاکید کرد : تفرقه و ناآرامی سیاست‌های بیگانگان است و کشورهای منطقه باید با گفت‌وگو مسائل و مشکلات خود را حل کنند.
پیش از ملاقات با سرلشکر باقری، «آرمن گریگوریان» مشاور امنیت ملی ارمنستان با علی اکبر احمدیان هم برای نخستین بار از زمان آغاز به کار در شورای عالی امنیت ملی ایران دیدار کرد. احمدیان هم در این ملاقات تصریح کرد: هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه ناامن‌کننده و موجب بی‌ثباتی و تصاعد بحران است. دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران با تبیین سیاست تغییرناپذیر جمهوری اسلامی ایران در توسعه همکاری و تعامل با همسایگان و ایجاد منطقه‌ای عاری از هرگونه تنش و درگیری افزود: گفت‌وگوهای صریح و سازنده بین کشورهای منطقه بسترساز امنیت پایدار، توسعه متوازن و رفاه و آسایش مردم منطقه است.
الگوی های پیچیده در قفقاز
شدت و سرعت تحولاتی که در قفقاز به عنوان بخشی از منازعه ارمنی-آذری در جریان دارد ارتباط مستقیمی با مرزهای سرزمینی و ژئوپلتیک ایران پیدا می کند. این منطقه جغرافیایی در مرزهای شمالی ایران از دهه‌ها قبل به دلیل اهمیت راهبردی به ویژه ظرفیت ترانزیتی آن به محلی برای نقش آفرینی قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای شده است.
همین موضوع البته به پیچیدگی های قفقاز برای سیاست خارجی بازیگران این منطقه افزوده و باعث چند وجهی شدن مدل های تصمیم گیری و همچنین شبکه ای شدن الگوهای همکاری و رقابت در این محیط شده است.
وقوع ۲ جنگ در قفقاز جنوبی به روشنی گویای این پیچیدگی است. جمهوری اسلامی ایران، فدراسیون روسیه و ترکیه عمدتا به عنوان بازیگران سنتی قفقاز شناخته می شوند، با این وجود غربی ها و بخصوص ایالات متحده آمریکا به بهانه دفاع از ارمنستان به عنوان یک کشور مسیحی، از یک سو و از طرفی دیگر، با هدف نزدیک شدن به مرزهای روسیه و مهار مسکو، تلاش کرده اند جای پای خود را در قفقاز باز کنند.
طراحی آمریکا برای بحران سازی در قفقاز با رقم زدن انقلاب رنگی موسوم به «گل رز» در گرجستان در سال ۲۰۰۳ نشان از برنامه گسترده واشنگتن برای نقش آفرینی در قفقاز داشت و دارد.
این منطقه همچنین طی سالهای گذشته یک مهمان ناخوانده هم به خود دیده است. رژیم صهیونیستی به مرور با روابطی که با آذربایجان برقرار کرده است، روابطی که تا سطح یک مشارکت راهبردی میان باکو-تل آویو هم ارتقا پیدا کرده است برنامه تبدیل شدن قفقاز جنوبی به منشا تهدید و بی ثباتی برای ایران را دنبال می کند.
دستور کار ایرانی
در چنین شرایطی، به نظر می رسد ایران با وجود اتخاذ نوعی از سیاست «بی‌طرفی فعال» در قفقاز طی ۳۰ سال گذشته اینبار نمی‌خواهد تنها نظاره‌گر روند اتفاقات در مرزهای شمالی خود باشد. ایران که در جنگ نخست قره باغ در دهه ۹۰ میلادی که به سرعت پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی ۲ جمهوری استقلال یافته از شوروی رخ داد، در سازوکار آتش بس میان جمهوری اذربایجان-ارمنستان مشارکت داشت، در جنگ دوم هم در پاییز ۲۰۲۰ میلادی کم و بیش همین سیاست را دنبال کرد.
مناقشه طولانی قره باغ به عنوان اراضی متعلق به آذربایجان که در اشغال ارمنستان بود، انتخاب های سیاست خارجی ایران را در محدودیت قرار داده بود و هرگونه سیاستی از سوی ایران به طور اجتناب ناپذیری موجب رنجش یکی از همسایگان ایران در قفقاز جنوبی می شد. حالا که به نظر می رسد این مانع محدودیت‌ساز ارضی مقابل دستگاه دیپلماسی و محاسباتی کشور قرار ندارد، تهران با آزادی عمل بیشتری نسبت به گذشته می تواند به سمت طراحی دستور کار ایرانی برای قفقاز حرکت کند.
