به دعوت رسمی رؤسای سه کشور آفریقایی کنیا ، اوگاندا و زیمبابوه، آیت‌الله «سیدابراهیم رئیسی » روز سه‌شنبه-۲۰ تیرماه- تهران را به مقصد آفریقا ترک کرد؛ نایروبی، کامپالا و هراره پایتخت‌های کنیا، اوگاندا و زیمبابوه روزهای سه‌شنبه تا پنجشنبه میزبان رئیس‌جمهور ایران خواهد بود تا با مقامات این کشورها در راستای تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی و ایجاد زمینه‌های همکاری سیاسی و تجاری، گفت‌وگو و رایزنی کند.
سفری در راستای تداوم سیاستی مستقل
کلان‌دکترین دولت سیزدهم در عرصه سیاست خارجی، جستجوی منافع ملی در هر نقطه از جهان است و این در دو سال گذشته به ایجاد نوعی تعادل در روابط با جهان منجر شده است. در راستای همین نگاه از جنوب آمریکا تا شمال آفریقا و از شرق آسیا تا غرب این قاره عرصه‌ای برای یافتن و ساختن بستری است که از منافع ایران حراست کند. دولت سیزدهم از شهریور ۱۴۰۰ تلاشی را آغاز کرده است که عمده هدف آن توجه ویژه به ظرفیت‌های مغفول مانده در جهان است. ظرفیت‌هایی فراغربی که کمترین تأثیر و تأثر را از سیاست‌های غرب و هژمونی آمریکا داشته باشد و بتواند به هر میزان ممکن، در خنثی‌سازی تحریم‌های اقتصادی و منزوی‌سازی سیاسی جمهوری اسلامی ایران به کار آید.
همسایگان، اوراسیا، آمریکای لاتین و اکنون هم آفریقا دارای این ظرفیت‌های بالقوه هستند که حضور در هریک از این مناطق بخشی از برنامه‌های دولت در عرصه جذب سرمایه‌گذاری خارجی از یک سو و ایجاد بستر حضور در آن جغرافیا را محقق می‌کند. یکی از مهمترین ویژگی‌های روابط ایران با جهان در این دولت، پیگیری اسناد راهبردی امضا شده در سفرها از سوی مسئولان است. جذب سرمایه‌گذاری و توسعه تجارت تنها با امضای اسناد محقق نخواهد شد و این مهم نیازمند پیگیری جدی و مستمر مسئولان مربوط است.
تحرک در توجه به همه جهان از سوی دولت آیت‌الله رئیسی مورد توجه ویژه است و شواهد نشان می‌دهد این سیاست مورد استقبال بسیاری از کشورها هم قرار گرفته و همین استقبال و رویدادهای پس از هر سفر خود به مشوقی برای دولت برای ادامه مسیر تبدیل شده است.
استقلال تهران در ایجاد و تثبیت روابط با جهان در راستای سه رکن مهم سیاست خارجی یعنی عزت، حکمت و مصلحت است و به تعبیر رئیس‌جمهور در راستای این سه اصل، هر نقطه‌ای از جهان که امکان تأمین منافع ملی وجود داشته باشد، دولت برای بهره‌گیری از آن برنامه‌ریزی لازم را به عمل خواهد آورد.
اهمیت آفریقا برای ایران
آفریقا، قاره‌ای که قرن‌ها تحت استعمار غرب بوده اما با وجود این استعمار تاریخی همچنان دارای ظرفیت‌های پیدا و پنهانی است که آن را برای هر سرزمینی، قابل توجه و تأمل می‌کند. تأمل از این نظر که سرزمین آفریقا معدن معادن بسیاری است و گنجینه‌ای از طلا، الماس، کبالت و بسیاری دیگر از عناصر و فلزات ارزشمند جهان را در خود جای داده و براساس آمارهای بین‌المللی هنوز هم دارای بیشترین ذخایر کشف نشده معدنی و کشاورزی در جهان است. سرمایه‌گذاری در چنین قاره‌ای در سایه نگاه دولت سیزدهم به آن، می‌تواند همان فرصت طلایی برای ایران باشد تا بتواند افقی تازه در قاره آفریقا بسازد. برگزاری اجلاس ایران و آفریقا نخستین گام دولت سیزدهم در مسیر این افق‌گشایی بود و از همان نشست درخواست مقامات و مسئولان برای حضور در ایران، در فهرست برنامه‌های وزارت‌خارجه قرار گرفت.
جدیت دولت در نگاه به آفریقا، می‌تواند کشورهای این قاره را هم به همراهی بیشتر با ایران ترغیب کند. بسیاری از دولت‌های آفریقا به سبب استعمار تاریخی غرب، در بسیاری از دیدگاه‌های روابط بین‌الملل با جمهوری اسلامی ایران همسو و همراستاست. ارتقاء همکاری میان تهران و پایتخت‌های آفریقا نیازمند همراهی سفارتخانه‌هاست. در حال حاضر ایران از ۵۴ کشور آفریقایی، تنها در ۲۱ کشور سفارتخانه دارد و این رقم نیازمند افزایش است. افزایشی که بیش از هر موضوع دیگری نیازمند تغییر دیدگاه به کشورهای قاره آفریقاست. تغییر در این نگاه که قاره آفریقا، قاره‌ای فقیر و فاقد ارزش‌های لازم برای سرمایه‌گذاری است. واقعیت امروز این قاره حکایت از آن دارد که چنین تفکری دستکم در بسیاری از کشورها دیگر معتبر نیست ابرقدرت‌های اقتصادی چون آمریکا، چین و روسیه سال‌هاست چشم‌انداز متفاوتی در این قاره برای منافع خود ترسیم کرده‌اند. سفر آیت‌الله رئیسی به سه کشور آفریقایی، استقرار سه رایزن بازرگانی در سفارتخانه‌های آفریقایی و آغاز روابط سیاسی با برخی از کشورهایی که سوءتفاهماتی موجب قطع این روابط شده بود، آغاز فعالیت سفارت ایران در لیبی از مهمترین اقدامات دولت سیزدهم در مسیر درک اهمیت آفریقا تفسیر می‌شود.
در نظم نوین جهانی هر سرزمینی درپی شکوفایی اقتصادی است و ظرفیت‌های آفریقا مسیری امن برای تأمین بسترهای این شکوفایی خواهد بود. همسایگان ایران هم سال‌هاست به این قاره توجه ویژه دارند، صادرات ترکیه به کشور آفریقایی لیبی رقمی حدود ۵ میلیون دلار است و خط مستقیم هوایی به این قاره از فرودگاه‌های استانبول و آنکارا مدام در حال رفت و برگشت هستند. بخش قابل توجهی از بازار بزرگ توریسم در این کشور را همین پروازها شکل داده‌اند و در نهایت آفریقا این روزها کانون توجه بسیاری از رقبای اقتصادی و حتی سیاسی ایران است.
مراودات کشورهای آفریقایی و روسیه هم به شکل محسوسی در حال افزایش است و تیرماه سال جاری کنفرانسی با حضور نمایندگان بیش از ۴۰ کشور آفریقایی با عنوان «روسیه-آفریقا در جهان چند قطبی» برگزار شد که نشانه مشخص این افزایش است. استقبال کشورهای آفریقایی از این نشست به تعبیر رسانه‌های بین‌المللی نشان‌دهنده خستگی سیاسی آنها از نظمی است که قرن‌ها آنها را یا تحت سلطه قرار داده یا نادیده گرفته است.
در راستای نگاه ویژه به چنین ظرفیت قابل توجهی، دولت در نظر دارد برای کشورهای این حوزه شریک مطمئنی تعریف شود، شریکی که با توجه به ظرفیت‌های خود در حوزه انرژی، فناوری‌های دانش‌بنیان، نیروگاه، سدسازی و دفاعی و امنیتی می‌تواند هم برای خود و هم برای قاره آفریقا موقعیت قابل توجهی از منظر همکاری‌های اقتصادی ایجاد کند و به نظر می‌رسد سفرهای مقامات جمهوری اسلامی ایران به این قاره افزایش هم یابد.
جمهوری اسلامی ایران با ایجاد و گسترش خطوط حمل‌و نقل هوایی و دریایی از یک سو و گسترش رایزنی‌های اقتصادی از سوی دیگر در تلاش است تا فصلی تازه در ارتباط با قاره سیاه آغاز کند. فصلی که در آن آفریقا تأمین بخشی از مواد اولیه مورد نیاز ایران را برعهده بگیرد و تهران هم در زمینه خدمات فنی و مهندسی، کالا، ماشین، تراکتور، لوازم خانگی، تجهیزات پزشکی و دارو می‌تواند در بازار بزرگ و بکر آفریقا اثرگذار باشد.
آغاز روابط مستمر و مستحکم با قاره آفریقا می‌تواند، جمهوری اسلامی را به چند اتحادیه معتبر این قاره هم نزدیک کند. اتحادیه‌هایی چون آفریقا، اکوواس (ECOWAS)، جامعه توسعه جنوب آفریقا (SADC)، گروه بانک آفریقایی توسعه ADBG و یا حتی اتحادیه عرب، نمونه‌هایی از این نهادهای سازمان یافته هستند که در قاره‌ای که دومین گستره بزرگ و پرجمعیت جهان است و ۲۰ درصد از مساحت خشکی‌های زمین را پوشش می‌دهد و ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت جهان (۱۸ درصد) را در خود دارد. نزدیکی به یکی از کشورهای عضو این اتحادیه‌ها راه را برای صادرات توانمندی‌های ایران به ویژه در حوزه غذا و دارو باز می‌کند.
آفریقا از آن جهت قاره فرصت‌ها نامیده شده است که در حال حاضر می‌تواند در برنامه کشت فراسرزمینی مورد توجه ویژه قرار گیرد. قاره آفریقا در حوزه تأمین گوشت و دام هم سرزمین بکر و قابل توجهی دارد و بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس از این ظرفیت قاره آفریقا حداکثر بهره‌برداری را انجام داده و بخشی از گوشت خود را از این حوزه تأمین می‌کنند. زمین‌های حاصلخیز در اوگاندا و کنیا و مراتع پرورش دام در برخی از بخش‌های این قاره سبب شده است که جمهوری اسلامی سرمایه‌گذاری خود را برای بهره‌گیری از این ظرفیت آغاز کند و به نظر می‌رسد یکی از اهداف سفر آیت‌الله رئیسی به این کشورها و حضور وزیر جهادکشاورزی در این سفر همین موضوع کشت فراسرزمینی باشد که در حوزه تأمین امنیت غذایی و نیازهای این حوزه در کشور حرفی برای گفتن داشته باشد. تمرکز بخش‌هایی از قاره آفریقا در حوزه پرورش دام و طیور، نیاز به واکسن‌های و اقلام بهداشتی و دارویی برای این پرورش را افزایش داده و این هم می‌تواند بازار دیگری برای محصولات ایرانی و البته با استاندارد جهانی، فراهم کند.
جمهوری اسلامی ایران به اذعان آمارها و مراجع بین‌المللی از صاحبان دانش در حوزه علم و فناوری به ویژه بخش دانش‌بنیان است و این دانش به سبب بومی بودن آن برای تهران اهمیت ویژه دارد. صدور توان علمی و فناوری ایران به کشورهای حوزه خاورمیانه هدفی است که در دولت سیزدهم بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و تمرکز شخص رئیس‌جمهور بر این موضوع راهگشای بسیاری از محصولات دانش‌بنیان شرکت‌های ایرانی در کشورهای مختلف بوده است. این مهم قطعا در سفر آتی آیت‌الله رئیسی بازهم مورد توجه است و رئیس‌جمهور بازهم برای برای محصولات شرکت‌های ایرانی بازارگشایی را در دستور کار قرار خواهد داد.
صادرات اما تنها هدف رئیس جمهور از این سفر و دولت از این ارتباط نیست و جمهوری اسلامی اهداف بلندمدتی در این راستا در نظر دارد که مهمترین آن ایجاد و استقرار کارخانه‌های تولید محصولات ایرانی به ویژه در حوزه صنایع در این کشور است، چنین تجربه‌ای پیش از این در کنیا انجام شده و در اوگاندا هم در دستور کار قرار دارد.
تبدیل جمهوری اسلامی ایران به قدرتی تکنولوژیک و اقتصادی در اذهان مقامات قاره آفریقا هدف مهم دولت سیزدهم است اما این مهم نیازمند ایجاد زیرساخت‌هاست که مهمترین آن‌زیرساخت‌های بانکی و حمل و نقل است. واقعیت آن است که میان ایران و قاره سیاه زیرساخت‌های مورد نیاز برای تبادل کالا وجود ندارد و تعاملات سیاسی و تجاری و حتی فرهنگی و اجتماعی (با وجود تمام اشتراکات موجود در این حوزه) در قیاس با ظرفیت‌هایی که وجود دارد، چندان قابل قبول نیست و این میان حتی تاکید قوانین بالادستی چون قانون اساسی برای ارتباط و تعامل با کشورهای این حوزه مغفول مانده و برنامه مشخصی در این زمینه تدوین نشده است. به همین دلیل هم است که بسیاری از محصولات ایران در کشورهای دیگر آماده و به عنوان محصول کشور دیگری به این قاره ترانزیت می‌شود.
حضور بازرگانان و سرمایه‌گذاران آفریقا در ایران و ایران در آفریقا به دلیل فقدان آگاهی از ظرفیت‌های دو سرزمین، کمرنگ است و وجود ذهنیت منفی اشاره شده هم این کمرنگی را تشدید کرده است. آفریقا نه در حوزه سیاست و نه رسانه و دانشگاه اولویتی ندارد و این درحالیست که کشورهای همسایه و منطقه در مسیر ظرفیت‌سنجی از کشورهای این قاره، در حال برنامه‌ریزی‌های بلندمدت هستند.
با تمام این تنگناها اما دولت سیزدهم مصرانه پیگیر تسهیل در ارتباط با کشورهای آفریقایی بوده پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در مسیر افزایش حجم تجارت به رقم ۱۰ میلیارد دلار در سه سال آینده است و حضور وزرا و نمایندگان وزارتخانه‌های جهادکشاورزی، کار، بهداشت و درمان، معاونت علمی و وزیر امور خارجه در سفر رئیس‌جمهور در همین راستا قابل ارزیابی است.
دولت سیزدهم در نظر دارد از هر ظرفیتی در هر گوشه‌ای از زمین برای بهبود شرایط زندگی مردم در زمان حال و آینده بهره ببرد و آفریقا می‌تواند در این مسیر به سبب نزدیکی جغرافیایی، سیاسی و حتی فرهنگی راهگشا باشد.
