صبح امروز آیت‌الله رئیسی به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران ، به عنوان یکی از اعضای اصلی سازمان همکاری شانگهای، در بیست و سومین اجلاس سران این سازمان که به شکل ویدئوکنفرانس در دهلی‌نو برگزار شد، سخنرانی کرد.
درحالی ایران در این اجلاس به عنوان عضو رسمی این سازمان معرفی شد که روند عضویت نهایی تهران در دو دهه اخیر با فراز و فرودهای بسیاری رو به رو بوده است.
موانع و مشکلاتی داخلی و خارجی دست به دست یکدیگر داده بود تا روند تبدیل عضویت ناظر جمهوری اسلامی ایران به عضو اصلی، ۱۶ سال در حالت تعلیق قرار بگیرد. این در شرایطی بود که ایران همزمان با هند و پاکستان در سال ۲۰۰۵ به عضویت ناظر این سازمان نائل آمده و از همان ابتدا نامزد عضویت اصلی در شانگهای بود.
در سال 2015 و همزمان با امضای توافقنامه موسوم به برجام که بسیاری تصور می‌کردند این توافق درب‌های همکاری کشورهای مختلف را به روی ایران گشوده است، باز هم تهران پشت درب بسته این سازمان مانده بود؛ این در شرایطی بود که دو کشور هند و پاکستان توانستند در سال 2016 از عضو ناظر به عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای تبدیل شوند.
درخواست عضویت رسمی ایران یکبار در سال ۲۰۰۶ و بار دیگر در سال ۲۰۱۵ مورد موافقت قرار نگرفت. آنگونه که گفته می‌شود مخالفت تاجیکستان به عنوان یکی از کشورهای اصلی این سازمان از دلایل اصلی عدم موافقت با درخواست دوم ایران در دوران پسابرجام بوده است.
این اتفاق به خوبی گویای این مساله است که دستگاه دیپلماسی کشور در سال‌هایی که تمام تمرکز خود را به تنش زدایی و مماشات با غرب گذرانده بود از کشورهای آسیایی و حتی کشورهای حوزه ایران فرهنگی غافل مانده بود.
در این میان سایه انداختن سیاست داخلی بر منافع ملی و تلاش برای پایداری گفتمان غرب گرایی افراطی بر سیاست گذاری کشور، مشکلات را برای حضور فعالانه ایران در سازمان‌های آسیایی و استفاده از ظرفیت همکاری با کشورهای مختلف جهان افزون کرده بود.
خروج یکجانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ منجر به رویارویی دو جریان گفتمانی در حوزه سیاست خارجی شد. در یک سو دولت مستقر معتقد بود که گشایش روابط ایران با جهان و حتی کشورهای همسایه و دولت‌های آسیایی در گرو پذیرش درخواست‌های چند کشور غربی در ارتباط با مساله برجام و FATF است؛ در سوی دیگر، منتقدان این دیدگاه با اشاره به تغییرات مهم در نظم جهانی معتقد بودند پیگیری منافع جمعی ایرانیان وابسته به پذیرش زیاده‌خواهی‌های طرف غربی نبوده و کشورهای بسیاری در شرایط تحریم حاضر به همکاری با ایران و استفاده از مزیت‌های همکاری با تهران هستند.
اما گفتمان و رویکرد اول تا دو سال قبل بر دستگاه‌های اجرایی کشور حاکم ماند و مساله عضویت ایران در سازمان همکاری های شانگهای را نیز تحت تاثیر قرار داده بود؛ تاجاییکه سخنگوی کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی در این خصوص می‌گوید در سال پایانی دولت دوازدهم وزیر امور خارجه وقت، محمدجوادظریف در نامه‌ای به مسولان نظام، FATF را مانع عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای معرفی کرده بود.
بسیاری از رسانه‌ها و کارشناس‌های نزدیک به دولت سابق نیز عضویت دائم ایران در شانگهای بدون پذیرش FATF و رفع تحریم‌ها را با عنوان «خیال خام» معرفی می‌کردند که خود به خوبی گویای موانع داخلی ایران برای استفاده از مای ظرفیت‌های منطقه‌ای و قدرت‌های نوظهور بوده است.
به حاشیه رفتن گفتمان سابق با قدرت گرفتن دولت سیزدهم تغییرات بسیاری در رویکرد دیپلماسی ایران ایجاد کرد و حتی استقبال بسیاری از کشورهای آسیایی و همسایه از جمله تاجیکستان را در پی داشت. همزمان با آغاز فعالیت دولت سیزدهم؛ سراج الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه تاجیکستان به طور رسمی در یک نشست مطبوعاتی اعلام کرد که این جمهوری نظر خود را تغییر داده و در صورت اتفاق نظر اعضا، موافق عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای است. رئیس مجلس تاجیکستان نیز با سفر به تهران و ملاقات با آیت الله رئیسی، از رئیس جمهور ایران برای شرکت در اجلاس شانگهای دعوت به عمل آورد تا نخستین سفر رئیس دولت جدید کشورمان به دوشنبه باشد و مجوز تغییر عضویت ناظر به دائم در سازمان شانگهای رسما صادر شود.
توجه دولتمردان جدید به قدرت‌های غیرغربی جهان باعث شد تا اعتماد کشورهای دیگر از جمله چین و روسیه به ایران افزایش پیدا کند و چراغ سبز سازمان همکاری شانگهای و حتی کشورهای عضو بریکس به عنوان قدرت‌های نوظهور جهانی برای کشورمان روشن گردد.
پس از این بود که روند اقدامات فنی و حقوقی ایران برای عضویت در شانگهای در قوه مجریه و مقننه مورد پیگیری قرار گرفت تا با تصویب ۴۹ سند موجود این سازمان روند عضویت ایران به نتیجه برسد. اکنون پس از ۱۸ سال جمهوری اسلامی ایران توانسته است در باشگاهی از کشورهای آسیایی قرار بگیرد که در جهان پیش رو و نظم جدید جایگاهی تایید کننده خواهند داشت.
گفتنی است سازمان همکاری شانگهای یک سازمان بین المللی و اوراسیایی است که در قالب یک ائتلاف سیاسی، اقتصادی و نظامی در شهر شانگهای چین در ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ توسط ۶ کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان پایه گذاری شد. پس از آن، هند و پاکستان نیز در ۹ ژوئن ۲۰۱۷ در نشست آستانه به عنوان اعضای کامل به این سازمان پیوستند و اکنون ایران نیز به عنوان یکی از اعضای اصلی آن معرفی شده است. این سازمان در چندجانبه گرایی و دوران گذار نظام بین الملل نقشی مهم ایفا می‌کند و عضویت در آن برای کشورهای زیادی از جهان پیگیری می‌شود.
