پاییز یا خزان یکی از فصول سال است که این فصل در ایران باستان به نام های «پادیز، پاذیز، خزان» شناخته شده است. پائیز از نظر ستاره شناختی بین دو نقطهٔ اعتدال پاییزی و انقلاب زمستانی قرار دارد و از روز یکم مهر آغاز و تا پایان آذر ادامه می یابد. پاییز فصل زیبایی است که در آن برگ ها زرد و نارنجی شده و باران فراوان می بارد.
در ایران قدیم هر روز ماه نام به خصوصی داشت و ایرانیان در طول سال روزهای بسیاری را با آداب و تشریفات فراوان جشن می گرفتند. در پاییز و به ویژه ماه مهر نیز جشن هایی برگزار می شد که در این بخش از فرهنگ و هنر شما را با جشن های ماه اول پاییز آشنا می کنیم .
جشن مهرگان یا جشن هخامنشی میتراکانا
جشن مهرگان یکی از کهن ترین جشن های ایرانیان است که در ستایش و نیایش مهر یا میترا برگزار می شود. دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر، در این است که در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کرده اند.
آغاز پاییز به عنوان آغاز سال نو زراعی در میان کشاورزان رایج بوده است. سال زراعی از اول پاییز آغاز و آخر تابستان دیگر به پایان می رسد.
زمان برگزاری جشن مهرگان
زمان جشن مهرگان در دوره هخامنشی و تا اواخر دوره اشکانی در یکم ماه مهر و آغاز فصل پاییز بوده است اما از دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز یا شانزدهم ماه مهر منتقل می شود و حدود دو هزار سال است در گاهشماری ایرانی این جشن به شانزدهمین روز مهرماه منسوب است.
زمان این جشن در گاه شماری طبری/ تبری و نیز در گاه شماری سنتی یزدگردی زرتشتیان، برابر با نیمه ِ بهمن ماه و در گاه شماری دیلمی برابر با سی ام بهمن ماه است.
امروزه در تقویم محلی کردان مُکری مهاباد و طایفه های کردان شکری آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سال وِرز» است. مورخان یونانی و رومی از این جشن با نام«میثرکنه/ میتراکانا» یاد می کنند. نام ماه مهر در کتیبه ی میخی داریوش در بیستون به معنای «یاد خدا» آمده است.
جشن مهرگان چگونه برگزار می شد؟
فیثاغورث در سفرنامه ی خود می نویسد:پرستندگان میترا در غاری تاریک که در آن چشمه ِ آبی وجود داشت و پر از نقش صورت های فلکی حاضر شده و پس از انجام مراسم گوناگون نانی می خوردند.
مورخ و پزشک اردشیردوم «کتسیاس»، می گوید:در جشن مهرگان ایرانیان ردای ارغوانی رنگ می پوشیدند و به پایکوبی می پرداختند.
وسایلی که در سفره مهرگان قرار میدادند
در میان سفره ی مهرگانی که از پارچه ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، چند «نبشته ی شادباش» و گل «همیشه شکفته» قرار می دادند. گل همیشه شکفته، گلی بوده است که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می ماند. اطراف گل همیشه شکفته را با گل های دیگر مانند چند شاخه درخت گز، هووم و... تزئین می کردند. بر این سفره میوه های پاییزی ترجیحا به رنگ سرخ مانند:سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج، بالنگ، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کنار، زالزالک، ازگیل، خرما ، و ... قرار می دادند.
از دیگر وسایلی که بر سفره مهرگان قرار می دادند ، نانی مخصوص تهیه شده از آمیختن آرد هفت نوع غله ی گوناگون بود. در کنار این نان، نوشیدنی از عصاره گیاه «هئومه/ هووم» که با آب یا شیر رقیق شده بود، قرار می دادند.
جام آتش یا نونکچه شمع، شکر، شیرینی، خوردنی های محلی و بوی های خوش مانند گلاب از دیگر لوازم سفره ی مهرگان بود. ایرانیان پس از خوردن نان و آشامیدنی به همراه نوازندگان به پایکوبی می پرداختند.
جشن کاشت
در برخی از شهرها و روستاهای ایران مانند «مهاباد» آذربایجان غربی جشن کاشت از هرمزد تا سپندارمذ برابر با 1 تا 5 مهر ماه برگزار می شود.
در این جشن، مردم کیسه هایی از حبوبات و بذرهای مختلف را از شاخه های درخت کوچک خشکیده ای آویزان می کنند و آن را آتش می زنند، محصولی که زودتر بسوزد، را بیشتر در آن سال می کارند.
جشن تیرگان سوم
یکی دیگر از جشن های مهرماه، جشن تیرگان سوم است که سیزدهم مهر در گرامیداشت ستاره باران آور تیشتر برگزار می شد.
در ایران باستان یکی از معابد تیشتر نیایشگاه اردهال بوده است. ادامه و نشانه های این جشن در آیین قالیشویان اردهال در غرب کاشان مشاهده می شود. بین دعای باران و تابوت یا شستشوی مردگان در برخی باورهای ایرانی پیوندهایی وجود دارد.
سوکوت یا عید سایبان ها
در بین یهودیان ایرانی جشنی به نام «سوکوت» یا عید «سایبان ها» در 15 مهرماه برابر با 15 ماه عبری تیشتری به مناسبت خروج بنی اسرائیل از مصر و به یاد الطاف خداوند به قوم بنی اسرائیل در صحرای سینا برگزار می شود.
جشن مغوژتی (مغ کشان)
هخامنشیان در روز شانزدهم مهرماه جشن مغوژتی به معنای مُغ کشان برگزار می کردند که متاسفانه از جزئیات آن اطلاعی در دست نیست.
جشن رام روزی
جشن رام روزی یا «رام روچ» 21 مهرماه روز غلبه ی کاوه و فریدون بر ضحاک است.
جشن روش هشانا
جشن «روش هشانا» به معنی آغاز سال یهودی در نخستین روز و دومین روز از ماه تیشری عبری برگزار می شد.
این عید را «روز داوری» یا «روز یادبود» یا «روز نواختن شوفار» نیز می نامند. بر اساس باور یهودیان جشن روش هشانا روز آفرینش حضرت آدم است. روش هشانا برای کلیمیان ایران، دو روز تعطیل است. کلیمیان در این روز به کلیساها رفته و مراسم ویژه، برگزار کرده و از خداوند سرنوشت نیک و سعادتمندانه درخواست می کنند.
نام «روز یادبود» به خاطر آن است که یهودیان از خالق می خواهند، برای نسل حضرت ابراهیم، قربانی کردن اسحق پسرش را به یاد آورد.
نام «روز نواختن شوفار» به خاطر شوفار (بوقی از شاخ قوچ) است که در کلیساها در این روز می نوازند. در شب این جشن مواد غذایی مانند سیب و عسل، کدو، لوبیا، گوشت کله ی بره،چغندر، انار شیرین می خورند.
منبع:کتاب «جشن های ایران باستان» نوشته محمد حسین موسوی
«جشن های فراموش شده ایران باستان» به نگارش بهروز بیگوند
