شب نوزدهم ماه مبارک رمضان شبی با عظمت و آغاز شب های قدر است، شب قدر شبی است که در طول سال، شبی به خوبی و فضلیت آن یافت نمی شود و عمل در این شب از عمل در طول هزار ماه بهتر است.
تقدیر امور سال در این شب صورت می گیرد و فرشتگان و روح که اعظم فرشتگان الهی است، در این شب به اذن پروردگار به زمین فرود می آیند و به محضر امام زمان (عج) می رسند و آنچه را که برای هر فرد مقدّر شده بر آن حضرت عرضه می دارند.
زمان هایی در زندگی انسان وجود دارد که انسان با بهره جستن از آن می تواند بهترین ها را برای باقی روزهای زندگی خویش رقم زند. یکی از این اوقات، لیالی قدر است. ما معمولا به دنبال بهترین عمل و عبادت در طول این ایام هستیم تا بدین واسطه نهایت استفاده را از این شب ها ببریم. از این رو به دنبال بهترین عمل و عبادت نیز خواهیم بود.
شبی بهتر از هزار ماه
امام علی علیه السلام می فرماید: فرصت، چون ابر می گذرد. پس فرصت های خوب را غنیمت شمرید. (منتخب میزان الحکمه) فرصت هایی که در زندگی برای انسان پیش می آید مثل طلا و بلکه ارزشمندتر است و باید قدر آن ها را دانست یکی از این فرصت ها شب قدر است اما با چه عملی می توان نهایت استفاده را از این شب برد؟
اعمال شب قدر
شب قدر آداب و اعمالی را به خود اختصاص داده است، از آن جمله می توان به شب زنده داری، غسل، دعا، واسطه قرار دادن قرآن و اهل بیت علیهم السلام، زیارت امام حسین علیه السلام و نماز اشاره کرد.
در کنار این اعمال می توان از عمل دیگری نام برد که به جرأت می توان گفت در میان سایر اعمال غریب واقع شده، و آن (تفکر) است.
بهترین عمل در شب قدر
اکثرا شب های قدر ما به خواندن قرآن و دعای جوشن کبیر، نماز و قرآن به سر گرفتن و استغفار می گذرد، در خوب و نیکو بودن این اعمال شکی نیست اما سخن جای دیگری است، هدف از خواندن دعا چیست؟ چرا قرآن کریم در این شب نازل شده؟
یکی از دلایل عزت این شب نزول کتاب هدایت قرآن کریم و تمامی کتاب های مقدس در این شب است «ماه رمضان، ماهی که قرآن در آن نازل شده است، تا هدایتی برای مردم و نشانه هایی روشن از هدایت و جدایی حق از باطل باشد».
این شب، عزیز است چرا که، موجبات هدایت انسان به سوی خدا را فراهم می سازد، هدف رسیدن به خداست و این سفر الهی و لقاء خدا جز با قدم های معرفت ممکن نیست. اگر دعا، نماز و قرآن را بخوانی اما تدبر و تفکری در آنها نباشد راه رسیدن به خدا بس سخت و دشوار خواهد شد.
بهترین عمل در این شب ها عبادت همراه با بینش است، اگر قرآنی می خوانیم، دعایی می خوانیم یادمان باشد که در فلسفه همه این ها بیندیشیم، در شبی که عبادتش بهتر از هزار سال است به بنیان های فکری خود هم نظمی دهیم. با خدا عهد کنیم که همه اعمال ما همراه با تعقل و تفکر باشد.
زمانی را به تفکر اختصاص دهیم
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: تفکر یک ساعت بهتر از عبادت یک سال است. البته کسی موفق به تفکر می‌شود که خداوند متعال قلب او را به نور معرفت و توحید روشن کرده، و در راه سلوک و عبودیت باشد.
تفکر در خصوصیات مخلوقات، انسان را به مبدأ جهان و صفات عالیه او آشنا می‌کند، تفکر در نفس خود مرحله بندگی و وظیفه داشتن و اطاعت اوامر پروردگار متعال را به ما می آموزد، تفکر در اعمال و رفتار خود و دیگران، نواقص و عیوب و نقاط ضعف خودمان را نشان می‌دهد و تفکر در حالات گذشتگان، انسان را متوجه عواقب امور و نتائج اعمال و مراحل خوشبختی و گرفتاری و عالم ماوراء طبیعت می‌کند.
تفکر وسیله ای است که هرگز نظیر آن را برای وصول به مقامات بندگی و عوالم عبودیت نمی توان پیدا کرد. (مصباح الشریعة/ ترجمه مصطفوی؛ متن؛ ص۱۱۵) اولین جاده رسیدن به خدا معرفت است و بهترین عمل در شب قدر کسب معرفت الهی است.
شب قدر شب علم و معرفت
بالاترین عبادت در شب های قدر، طلب علم و یادگیری احکام خدا و اصول و فروع دین خدا است؛ زیرا علم به معارف الهی باعث می شود که انسان در عرصه های مختلف زندگی نلغزد. بسیاری از بزرگان دین توفیق خود را در بزرگ داشت این شب ها می دانند، چنان که نگارش کتاب دعای با ارزشی مثل جواهر الکلام و المیزان در شب های مبارک قدر به پایان رسیده است.
محدّث بزرگوار، ابن بابویه رحمه‌الله در مجلس ۹۳ از کتاب الأمالی، می‌گوید: هر کس این دو شب را با گفتگوی علمی احیا بدارد، بهتر است. به نظر می‌رسد که این مطلب، برگرفته از سخن پیامبر خدا به ابوذر است که در آن، برتری علم را بر عبادت به تفصیل، بیان، و در پایان آن فرموده است: ای ابوذر! یک ساعت نشستن برای گفتگوی علمی برای تو، از عبادت یک سال که روزش را روزه بداری و شبش را به نماز بِایستی، بهتر است.(جامع الأخبار: ۱۰۹ / ۱۹۵)
برای روشن‌تر شدن این موضوع، توجّه به چند مطلب ضروری است:
الف) کدام علم و کدام عبادت؟
از دیدگاه فقهی، «آموختن علم»، احکام پنجگانه دارد و بررسی متن احادیث فراوانی که علم را برتر از عبادت می‌دانند، به روشنی می‌رساند که مقصود، برتری آموختن واجب یا مستحب بر عبادات مستحب است. امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر مردمان ارزش علم و دانش را می‌دانستند، به جستجو و طلب آن بر می‌خاستند، اگر چه به ریختن خون ها بیانجامد و به فرو رفتن در گرداب های مرگبار. (الحیاة / ترجمه احمد آرام ؛ ج۱)
ب) نقش عبادت در پیدایش نور علم
از نگاه متون اسلامی، عبادات، نقشی بنیادی در پیدایش و تداوم فروغ علم دارند. از این رو، هدف احادیثی که علم را برتر از عبادت می‌دانند، تضعیف یا انکار نقش سازنده عبادت در کنار علم نیست؛ بلکه تأکید بر همراه ساختن عبادت با علم و برحذر داشتن از عبادتِ ناآگاهانه است که نه تنها بی‌ارزش، بلکه خطر آفرین است.
امام علی که درود خدا بر او، فرمود: نزدیکترین مردم به پیامبران، داناترین آنان است، به آنچه که آورده‌اند.(نهج البلاغة / ترجمه دشتی)
اعمال شب های قدر دو نوع است: یکی اعمالی که در هر سه شب باید انجام داد و دیگر اعمالی که مخصوص به هر یک از شبهای قدر است.
اعمالی که در هر سه شب مشترک است:
۱- غسل. (مقارن غروب آفتاب، که بهتر است نماز عشاء را با غسل خواند.)
۲- دو رکعت نماز وارد شده است که در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه توحید بخواند و بعد از فراغ هفتاد مرتبه اَستَغفُرِاللهَ وَ اَتوبُ اِلَیهِ و در روایتی است که از جای خود برنخیزد تا حق تعالی او و پدر و مادرش را بیامرزد.
۳- قرآن مجید را بگشاید و بگذارد در مقابل خود و بگوید: اَللّهُمَّ اِنّی اَسئَلُکَ بِکِتابِکَ المُنزَلِ وَ ما فیهِا سمُکَ الاَکبَرُ و اَسماؤُکَ الحُسنی وَ یُخافُ وَ یُرجی اَن تَجعَلَنی مِن عُتَقائِکَ مِنَ النّار. پس هر حاجت که دارد بخواهد.
۴- مصحف شریف را بگیرد و بر سر بگذارد و بگوید: اَللّهمَّ بِحَقِّ هذاالقُرآنِ وَ بِحَقِّ مَن اَرسَلتَه بِه وَ بِحَقِ کُلِّ مومنٍ مَدَحتَه فیهِ وَ بِحَقِّکَ عَلَیهِم فلا اَحَدَ اَعرَفُبِ بِحَقِّکَ مِنکَ. سپس ده مرتبه بگوید: بِکَ یا الله؛ ده مرتبه: بِمُحَمَّدٍ؛ ده مرتبه: بِعلیٍّ؛ ده مرتبه: بِفاطِمَةَ؛ ده مرتبه: بِالحَسَنِ
ده مرتبه: بِالحُسَین ؛ ده مرتبه: بِعلیّ بنِ الحُسین ؛ ده مرتبه: بِمُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ؛ ده مرتبه: بِجَعفَر بنِ مُحَمَّدٍ؛ ده مرتبه: بِموُسی بنِ جَعفَر؛ ده مرتبه: بِعلیِّ بنِ عَلیٍّ؛ ده مرتبه: بِعَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ ؛ ده مرتبه: بِالحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ؛ ده مرتبه: بِالحُجَّةِ. پس از این عمل هر حاجتی که داری طلب کن.
۵- زیارت امام حسین علیه السلام است؛ که در روایت آمده است که چون شب قدر می‌شود منادی از آسمان هفتم ندا می‌کند که حق تعالی آمرزید هر کسی را که به زیارت قبر امام حسین علیه السلام آمده است.
۶- احیا داشتن این شبها. در روایت آمده هر کس احیا کند شب قدر را گناهان او آمرزیده شود هر چند به عدد ستارگان آسمان و سنگینی کوه‌ها و وزن دریاها باشد.
۷- صد رکعت نماز بخواند که فضیلت بسیار دارد، و افضل آنست که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند.
۸- این دعا خوانده شود: اللَّهُمَّ إِنِّی أَمْسَیْتُ لَکَ عَبْدا دَاخِرا لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعا وَ لا ضَرّا وَ لا أَصْرِفُ عَنْهَا سُوءا أَشْهَدُ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِی وَ أَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتِی وَ قِلَّةِ حِیلَتِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِنَ الْمَغْفِرَةِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ أَتْمِمْ عَلَیَّ مَا آتَیْتَنِی فَإِنِّی عَبْدُکَ الْمِسْکِینُ الْمُسْتَکِینُ الضَّعِیفُ الْفَقِیرُ الْمَهِینُ اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْنِی نَاسِیا لِذِکْرِکَ فِیمَا أَوْلَیْتَنِی وَ لا [غَافِلا] لِإِحْسَانِکَ فِیمَا أَعْطَیْتَنِی وَ لا آیِسا مِنْ إِجَابَتِکَ وَ إِنْ أَبْطَأَتْ عَنِّی فِی سَرَّاءَ [کُنْتُ] أَوْ ضَرَّاءَ أَوْ شِدَّةٍ أَوْ رَخَاءٍ أَوْ عَافِیَةٍ أَوْ بَلاءٍ أَوْ بُؤْسٍ أَوْ نَعْمَاءَ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ
خدایا شام کردم درحالی‌که برای تو تنها بنده کوچک و خواری هستم، که برای خویش سود و زیانی را به دست ندارم و نمی‌توانم از خود پیش‌آمد بدی را بازگردانم، به این امر بر خویش گواهی می‌دهم و در پیشگاهت به ناتوانی و کمی چاره‌ام اعتراف می‌کنم،
خدایا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و آنچه را به من و همه مردان و زنان مؤمن، از آمرزش در این شب وعده دادی وفا کن و آنچه را به من عنایت فرموده‌ای کامل ساز که من بنده بیچاره، درمانده، ناتوان و تهیدست خوار توام.
خدایا مرا فراموش کننده ذکرت قرار مده، در آنچه سزاوار آنم فرمودی و نه فراموش کننده احسانت در آنچه عطایم نمودی و نه ناامید از اجابتت گرچه مدّت زمانی طولانی گردد چه در خوشی یا ناخوشی یا سختی یا آسانییا عافیت یا بلا یا تنگدستی یا در نعمت، همانا تو شنونده دعایی.
ایندعا را کفعمی از امام زین العابدین علیه السّلام روایت کرده که در این شبها، در حال قیام و قعود و رکوع و سجود می‌خواندند و علاّمه مجلسی فرموده : بهترین اعمال در این شبها ، درخواست آمرزش و دعا است، برای حوایج دنیا و آخرت خود و پدر و مادر و خویشان و برادران و خواهران مؤمن، چه آنان که زنده‌اند و چه آنان‌که از دنیا رفته‌اند و خواندن اذکار و صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم السّلام به هر اندازه که بتواند و در بعضی از روایات وارد شده دعای جوشن کبیر را در این سه شب بخواند.
روایت شده که خدمت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله عرض شد:اگر شب قدر را یافتم،از خدای خود چه بخواهم؟ فرمود : عافیت.
اعمال مخصوص شب نوزدهم:
۱- صد مرتبه "اَستَغفُرِاللهَ رَبی وَ اَتوبُ اِلَیه".
۲- صد مرتبه " اَللّهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرَالمومنینَ".
۳- دعای "یا ذَالَّذی کانَ..." خوانده شود .
۴- دعای " اَللّهَمَّ اجعَل فیما تَقضی وَ..." خوانده شود.
این شب ها را مغتنم بدانیم و اگر دعایی را زمزمه می کنیم قدری بر شرح آن نیز تأمل کنیم اگر قرآنی تلاوت می کنیم زمانی را نیز اختصاص به تفسیر آن دهیم تا از چشمه معرفت الهی نیز سیراب شویم.
