در سالهای اخیر، استفاده از گیاهدرمانی و داروهای با منشاء گیاهی روبه فزونی است به طوری که در حال حاضر حدود یک سوم تا نیمی از فرآوردههای دارویی موجود در آمریکا دارای منشاء گیاهی هستند. این درحالی است که نباید از عوارض احتمالی مصرف داروهای گیاهی از جمله عرقیات غافل شد.
به گزارش روابط عمومی معاونت غذا و دارو دانشگاه، مهندس سمیرا برات وند؛ کارشناس اداره نظارت و ارزیابی فرآورده های طبیعی ، سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی ایران ضمن اشاره به قدمت دیرینه درمان بیماری ها با استفاده از گیاه درمانی در بسیاری از کشورها گفت: گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند. استفاده از گیاهان برای درمان بیماری ها در بسیاری از کشورها و به ویژه ایران قدمت دیرینه ای دارد. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است که ۸۰ درصد مردم در سراسر دنیا به نحوی از طب گیاهی در سطح اولیه بهداشتی درمانی استفاده میکنند.
گیاهان دارویی بیشتر به صورت کاملاً خام در نقاط مختلف دنیا استفاده میشوند. البته در برخی کشورها به محصولات بینابینی و یا نهایی تبدیل شده و در نهایت به شکل یک فرم دارویی مورد استفاده قرار میگیرند. در کشور ما نیز طی سالهای اخیر، تهیه فرمولاسیون های مختلف به اشکال دارویی متنوع از گیاهان دارویی روند رو به رشدی داشته است بهطوری که مطابق آمار رسمی سازمان غذا و دارو، هم اینک بیشتر از ۲۵۰۰ فرآورده فرموله شده گیاهی، مجوز ورود به بازار ایران را دریافت داشتهاند.
وی به شرح استفاده از گیاهان دارویی بصورت عرقیات پرداخت و افزود: اصولاً یکی از توانمندی‌های طب سنتی ایرانی اسلامی را می‌توان به وجود اشکال مختلف دارویی بر حسب نوع بیماری و نیاز بیمار برشمرد. استفاده از گیاهان دارویی به صورت «عرقیات» یکی از سادهترین و ابتداییترین روشهای فرمولاسیون گیاهان دارویی است. از گذشتههای دور عرقیات سنتی در ایران برای درمان بیماریهای مختلف استفاده میشده است. گاهی اوقات نیز به عنوان عطر و طعم دهنده به غذاهای مختلف افزوده میگردد. وجود این باور نادرست که عده‌ای معتقدند عرقیات هیچ ضرری ندارد باعث شده که برخی مردم به پشتوانه این سخنان، انواع و اقسام عرقیات را در خانه بهصورت مداوم مصرف کنند. اما باید دانست که مصرف بی رویه و بدون مشاوره عرقیات، میتواند عوارض جدی برای مصرف کننده به دنبال داشته باشد.
وی اولین موضوعی که در بروز عوارض ناخواسته به دنبال مصرف عرقیات موثر میباشد را روش تهیه عرقیات دانست و گفت: تهیه عرقیات عمدتاً با استفاده از روش حرارتدهی به اندامهای مختلف گیاهی و تقطیر صورت میگیرد. بسیاری از عرقیات مورد استفاده، حاصل تقطیر محلول خیسانده شده اندامهای چوبی گیاهی است. در حین فرایند تقطیر، مقادیر قابل توجهی از مادهای شیمیایی به نام «متانول» در محصول نهایی ایجاد میشود که این ماده به خودیخود، سمی بوده و منجر به کوری میگردد. البته متانول در عرقیات گیاهی از فرآیندهای متابولیک گیاه در هنگام رشد و حتی پس از برداشت گیاه تا زمان تهیه عرق نیز تولید میشود.
مهندس برات وند هشدار داد: متانول بلافاصله پس از مصرف خوراکی جذب می شود. به نظر میرسد که روشهای صنعتی و مکانیزه تولید عرقیات گیاهی هیچ تاثیر مثبتی در کاهش غلظت متانول در محصول تولید شده نداشته باشد و احتمالاً نوع پاکسازی گیاهان و وجود چوبِ بیشتر در ماده اولیهای که تحت فرآیند عرق کشی قرار میگیرد، نقش مهمتری در غلظت متانول موجود در محصول نهایی دارد. با توجه به این که برخی انواع عرقیات برای درمان بعضی از بیماریها ممکن است به مقدار زیاد در مدت کوتاهی استفاده شوند (مانند عرق خارشتر در دفع سنگ کلیه)، احتمال مسمومیت با متانول در چنین مواردی وجود دارد.
کارشناس طبیعی سنتی معاونت غذا و دارو ایران خاطر نشان کرد: در حال حاضر در کشور ما روشهای متفاوتی برای تهیه عرقیات گیاهی وجود دارد. مراحل تهیه یک عرق گیاهی شامل ریختن گیاه در آب، جوشاندن آن و تبرید بخار حاصل از آن میباشد. گاهی گیاه را چند روز در آب میگذارند و گاهی به سرعت پس از ریختن آن در آب، آنها را میجوشانند. ماندن طولانی مدت گیاه که حاوی چوب است در آب، با توجه به دمای محیط میتواند باعث تولید متانول شود که با جوشاندن و تقطیر به ظرف حاوی عرق گیاهی منتقل میگردد پس، زمان ماندن گیاه در آب قبل از جوشاندن، در غلظت متانول نهایی عرق گیاهی موثر است. همچنین این مساله که بخار حاصل از جوشاندن پس از خنک شدن، در ظرف در بسته یا درباز ریخته میشود نیز تاثیرگذار است، زیرا درباز بودن ظرفی که عرق گیاهی پس از تقطیر در آن جمعآوری می شود، میتواند راهی برای تبخیر متانول و کاهش غلظت آن در محصول نهایی شود. متغیرهای متعددی از قبیل دمای محیط، مدت زمان ماندن گیاه در آب قبل از جوشاندن و نوع ظرف جمع آوری عرقیات گیاهی را نمیتوان به طور دقیقی در یک کارگاه سنتی که از وسایل سنتی برای تولید عرقیات گیاهی استفاده میکنند، کنترل کرد.
وی گفت: موضوع دیگری که در بروز عوارض جانبی ناشی از مصرف عرقیات موثر است، این است که با توجه به کاشت صنعتی گیاهان دارویی برای تهیه عرقیات از آنها، احتمال وجود سموم شیمیایی در اندام های مورد مصرف آنها وجود دارد. باقیمانده این سموم، در صورتی که اندام گیاهی قبل از ورود به مرحله عرقگیری بهخوبی پاکسازی نشده و پالایش (سمزدایی) نشود، ممکن است وارد محصول نهایی شده و از آن طریق، به مصرف کننده آسیب وارد نماید. احتمال بروز این اتفاق در شرایط تهیه عرقیات به روش سنتی، بسیار بیشتر است.
موضوع بعدی که توجه به آن در هنگام مصرف عرقیات گیاهی بسیار مهم است، بحث خواص ذاتی گیاهان است. بعضی عرقیات گیاهی در بارداری و شیردهی منع مصرف دارند. عرق نعناع و آویشن از جمله عرقیاتی هستند که به علت داشتن ترکیبات شیمیایی خاص میتوانند باعث بروز صدمات کبدی جنین داخل رحم و نوزاد تازه متولد شده که از شیر مادر مصرف میکند، شوند. مثال دیگر، آلوئه‌ورا است که این روزها بسیار مورد مصرف قرار میگیرد. این گیاه میتواند در مصارف بالا، دردهای شکمی، سقط جنین و کولیت روده ایجاد کند و یا شیرین بیان‌که در مشکلات گوارش مصرف بالایی دارد در استفاده نابه جا و زیاد باعث افزایش فشارخون و اختلال در ریتم طبیعی قلب شود. عرقیاتی همچون بهلیمو در صورت مصرف همزمان با داروهای خواب آور و یا ضد تشنج می توانند باعث اثر هم افزایی و در نتیجه بروز عوارض داروهای ذکر شده از جمله خواب آلودگی، گیجی و عدم تمرکز شوند.
تهیه و نگهداری نامناسب عرقیات میتواند باعث رشد و تکثیر انواع میکروارگانیسمها از جمله قارچ‌ها در آنها شود. باکتریها از مهمترین عوامل میکروبی عفونت‌ها و مسمومیت های ناشی از مواد خوراکی می‌باشند. یکی از پایش هایی که امروزه بر روی عرقیات انجام می شود، بررسی وجود «کلی فرم ها» است که نشان دهنده وجود آلودگی مدفوعی آن میباشد.
مهندس برات وند در پایان تاکید کرد: نتیجه آنکه مصرف داروهای گیاهی از جمله عرقیات، بدون اثرات سوء نخواهد بود. گزارش سازمان بهداشت جهانی حاکی از آن است که بیش از ۶۰ هزار عارضه مرتبط با مصرف داروهای گیاهی گزارش شده و بیشترین آنها شامل افزایش فشارخون، ورم صورت، درماتیت و مرگ میباشد. لذا ضروری است در مصرف عرقیات گیاهی به سه نکته اساسی توجه داشت. نخست آنکه باید دانست که فرآوردههای گیاهی نیز همچون داروهای شیمیایی، ممکن است منجر به بروز عوارض ناخواسته در مصرف کننده و یا تداخل با بیماری و سایر داروهای مورد مصرف بیمار شوند. بنابراین در مصرف این اقلام، همانند سایر مواد، باید حد اعتدال را رعایت کرد. نکته دوم، منبع تهیه این محصولات است که باید دقت شود از فراوردههای پاستورریزه دارای مجوز وزارت بهداشت خریداری گردد و نکته سوم، لزوم مصرف این مواد با تجویز پزشک و مشورت داروساز متخصص طب سنتی است. مصرف فرآوردههای گیاهی با رعایت این سه نکته باعث میشود که ضمن برخورداری از خواص مهم و شفابخش گیاهان، عوارض ناخواسته ناشی از مصرف این ترکیبات نیز به حداقل ممکن، کاهش یابد.
