تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا موضوعی است که طی سال‌های گذشته به‌فراخور شرایط به بحث روز تبدیل شده است و در بازه‌های زمانی مختلف اقداماتی در این خصوص از سوی دو طرف انجام شده است.
در اواخر دوره ریاست‌جمهوری باراک اوباما فارغ از روند مذاکرات هسته‌ای، مذاکراتی میان ایران و آمریکا در خصوص تبادل زندانیان دو طرف شکل گرفت که نهایتاً منجر به آزادی 4 زندانی دوتابعیتی ایرانی آمریکایی و 7 زندانی ایرانی شد.
کاخ سفید در آن زمان، علاوه بر این، حکم استرداد 11 ایرانی دیگر را که به‌ادعای واشینگتن در موضوع دور زدن تحریم‌ها فعال بودند نیز لغو کرد و طلب 1.7میلیارد دلاری ایران بابت پرونده قدیمی خریدهای تسلیحاتی موسوم به «FMS» را نقداً پرداخت کرد.
در آن زمان و پس از انجام موفق تبادل مذکور میان تهران و واشینگتن، لندن نیز در خصوص انجام عملیات تبادل با هدف آزادسازی نازنین زاغری جاسوس ایرانی ـ انگلیسی زندانی در ایران به‌ازای پرداخت طلب کشورمان در پرونده خریدهای نظامی ایران موسوم به «IMS» به‌مبلغ 390 میلیون پوند، اعلام آمادگی کرد و مذاکرات تهران ـ لندن در این رابطه آغاز شد.
پس از انتخابات ریاست‌جمهوری 2016 آمریکا، دونالد ترامپ با انتقاد شدید از اقدامات اوباما در موضوع تبادل زندانیان میان تهران و واشینگتن، رییس جمهور سابق آمریکا را به باج دادن به ایران متهم کرد و ادعا نمود که قادر است تمام زندانیان آمریکایی در ایران را بدون پرداخت هیچ مبلغی آزاد کند.
دونالد ترامپ با انتصاب «رابرت اوبراین» به‌عنوان نماینده ویژه خود در این خصوص، روند جدیدی را در پیش گرفت.
اقدامات و رفتارهای قلدرمآبانه ترامپ در موضوع تبادل زندانیان، نه‌تنها روند شکل‌گرفته میان دو طرف در زمان اوباما را بر هم زد، بلکه با ایجاد اخلال در روند مذاکرات تهران ـ لندن، عملاً موجب ایجاد بن‌بست در این فرآیند نیز شد.
در دوره ریاست‌جمهوری ترامپ تنها دو تبادل یک به یک میان ایران و آمریکا و بدون هرگونه مذاکره مستقیمی میان دو کشور انجام شد و طی آن به‌ازای یک جاسوس چینی ـ آمریکایی و یک آمریکاییِ متهم محکوم به مسائل اخلاقی و توهین به مقامات ایرانی دو زندانی ایرانی در آمریکا آزاد شدند.
دخالت آمریکا در مذاکرات تبادل میان ایران و انگلیس از آن جهت بود که پس از نهایی شدن توافق دو طرف برای آزادی زاغری به‌ازای پرداخت بدهی ایران، ترامپ مصرّانه خواستار آزادی «مراد طاهباز» جاسوس سه‌تابعیتی (ایرانی ـ انگلیسی ـ آمریکایی) کنار نازنین زاغری شد که به‌دلیل مخالفت ایران با درخواست مطرح‌شده، مذاکرات آغازشده منجر به نتیجه نشد.
از ابتدای روی کار آمدن جو بایدن پس از انتخابات 2020 اما؛ کاخ سفید با ادعای اولویت داشتن موضوعات و پرونده‌های حقوق بشری بر موضوعات سیاسی، خواستار ازسرگیری مذاکرات در خصوص تبادل زندانیان شد.
لندن نیز با بهره‌گیری از فرصت ایجادشده درخواست کرد که به‌صورت هم‌زمان مذاکرات مربوط به آزادسازی نازنین زاغری در قبال پرداخت بدهی‌های به ایران در پرونده خریدهای تسلیحاتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نیز آغاز شود.
با پذیرش ایران، گفتگوهای غیرمستقیم پیرامون تبادل 4 ایرانی در برابر 4 آمریکایی به‌علاوه پرداخت 7 میلیارد دلار از مطالبات بلوکه‌شده ایران در سایر کشورها با آمریکا و مذاکره با انگلیس برای آزادسازی نازنین زاغری آغاز شد و تا حصول توافق نهایی ادامه یافت.
ایران از ابتدای شکل‌گیری این روند اعلام کرد که موضوع مبادله زندانیان هیچ ارتباطی به مذاکرات احیای برجام ندارد و رویکرد تهران در این زمینه تنها معطوف به پیگیری موضوعات حقوق‌بشری و انسان‌دوستانه است.
در این میان و پس از توقف مذاکرات وین در پایان دور ششم، به‌یک‌باره آمریکا به‌خلاف ادعاهای اولیه خود مبنی بر جدا بودن مسائل سیاسیِ فی‌مابین از موضوع تبادل زندانیان، مذاکرات وین را به این فرآیند گره زد و با این استدلال که پرداخت طلب 7میلیارد دلاری فرصت تنفس به ایران خواهد داد و انگیزه تهران برای تداوم حضور در مذاکرات احیای برجام را کاهش می‌دهد، توافق شکل‌گرفته را بر هم زد.
پس از استنکاف آمریکا از اجرای مفاد توافق، لندن نیز مجدداً خواستار تحویل مراد طاهباز به سفارت سوئیس (حافظ منافع آمریکا) در تهران شد که البته به‌دلیل مخالفت ایران، روند تبادل با این کشور نیز متوقف شد.
این رفتار مزوّرانه که طی چند هفته گذشته با تبلیغات گسترده رسانه‌های غربی برای مقصر جلوه دادن ایران در روند تبادل زندانیان پیگیری شده است، نشان داد که اولویت اصلی دولت آمریکا پیگیری اهداف سیاسی است و شعار حمایت از حقوق بشر تنها ابزاری در خدمت تأمین امیال سیاسی به حساب می‌آید.
در همین راستا؛ یک مقام مطلع به «نورنیوز» گفت: گرچه ایران قبلاً با اهداف حقوق‌بشری انسان‌دوستانه از موضع خود در خصوص «تبادل همه زندانیان ایرانی با همه زندانیان آمریکایی» کوتاه آمده و حاضر به تبادل‌های موردی شده بود، ولی اکنون با رفتار کثیف و تداوم عهدشکنی دولت بایدن، دیگر هیچ انگیزه‌ای از سوی ایران برای تداوم این روند وجود ندارد و لذا موضوع تبادل به‌شکل کنونی را به‌طور کلی از دستور کار خود خارج خواهد کرد.
