«حسن روحانی »، رئیس جمهور ایران چند روز پیش گفت که مذاکرات برجام تاکنون 60 تا 70 درصد پیشرفت داشته است و اگر آمریکایی‌ها صادقانه رفتار کنند در زمان کوتاهی به نتیجه خواهد رسید.
پیشرفت در این مذاکرات را مقامات اتحادیه اروپا نیز تایید کرده‌اند اما در عین حال اذعان دارند که مسیر ساده‌ای در پیش نیست. از جمله «انریک مورا»، معاون دبیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا و رئیس نشست اعضای برجام، روز سه‌شنبه در توییتر نوشت که به رغم پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای با ایران، هنوز کارهای بسیاری مانده است که باید انجام بگیرد.
مسئله قابل استنباط از این اظهارات و همچنین تجربیات ناشی از مذاکرات این است که همان‌طور که انتظار می‌ٰرود گفت‌وگوها از موضوعات ساده‌تر و مورد اشتراک آغاز شده‌اند و در حال حرکت به سمت مسائل دشوارتر و پیچیده‌تر حرکت کرده‌اند. بر همین اساس، انتظار این است که 30 تا 40 درصد مسائل باقی‌مانده در مذاکرات جزو پیچیده‌ترین و دشوارترین بخش‌های گفت‌وگوها باشند.
در چنین شرایطی طرح اظهارات عجولانه و شتابزده‌ای که از آن بوی آمادگی ایران برای توافق به هر قیمتی استشمام شود می‌تواند دست تیم مذاکره‌کننده برای چانه‌زنی بر سر دشوارترین موضوعات را بسته و طرف مقابل را به پافشاری بر مواضع و مطالباتش ترغیب کند.
مسائل محل اختلاف
دولت آمریکا در روزهای گذشته تأکید کرده آماده رفع تنها «بخشی از تحریم‌های وضع‌شده» علیه جمهوری اسلامی ایران است. چند روز پیش روزنامه وال‌استریت‌ژورنال گزارش داده بود هیات آمریکایی به طور اصولی اعلام آمادگی کرده که تحریم هایی که بنا بر اتهام ادعایی «تروریسم» علیه بانک مرکزی ایران، شرکت ملی نفت، خطوط کشتیرانی و چند بخش اقتصادی از جمله فولاد و آلومینیوم این کشور وضع کرده است را رفع کند، اما مثلاً آماده نیست لغو تحریم‌های اصطلاحاً «تروریستی» وضع‌شده علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را بررسی کند.
استدلال طرف آمریکایی این است که واشنگتن تنها تحریم‌های «ناسازگار» با برجام را رفع خواهد کرد و تحریم‌های اعمال‌شده به بهانه‌های ادعایی «تروریسم»، «حقوق بشر» یا برنامه موشکی منافاتی با اجرای توافق هسته‌ای ندارند و طرف آمریکایی حق حفظ آنها را برای خود محفوظ می‌داند.
درباره این ادعای طرف آمریکایی دو نکته قابل توجه است. نخست اینکه، دولت ترامپ در دوران چهار ساله ریاست‌جمهوری خود به صراحت اعتراف کرده تحریم‌ها را با هدف نابود کردن برجام یا دشوار کردن بازگشت دولت‌های بعدی آمریکا به این توافق، اعمال یا بازاعمال کرده و یا برچسب آنها را تغییر داده است، بنابراین، تمامی تحریم‌هایی که در دوران ترامپ وضع و اجرا شده‌اند ناسازگار با برجام هستند و باید رفع شوند.
نکته دوم اینکه، عدم لغو تمامی تحریم‌ها -آن‌طور که از تجربه اجرای برجام در دوران ریاست‌جمهوری اوباما هم پیدا است- موجب خواهد شد فضا و ساختار تحریم‌ها حفظ شده و رفع تحریم به یک اقدام نمادین و صرفاً روی کاغذ، بدون آثار عملی تبدیل شود. چنانکه از سابقه رفتارهای گذشته آمریکا پیدا است این کشور ابزارهای اقتصادی، سیاسی و حقوقی متعددی را به‌کار می‌گیرد که حتی در صورت رفع حقوقی تحریم‌ها، باز هم بتواند مانع از انتفاع اقتصاد ایران شود.
علاوه بر این، حفظ ساختار تحریم با برچسب‌های جدید جدا از آنکه راه را برای آمریکا جهت بازگرداندن بسیاری از تحریم‌ها با برچسب جدید باز می‌کند موجب هراس شرکت‌های بین‌المللی از معامله با ایران خواهد شد و بر عادی‌سازی تجارت و روبط اقتصادی با ایران اثر منفی خواهد داشت.
ناگفته پیدا است که طرف آمریکایی به دنبال آن است تا آنجا که امکان دارد رفع تحریم‌ها علیه ایران از حالت واقعی و عملی فاصله گرفته و به حالت نمایشی و نمادین نزدیک شود تا بتواند از همین مسئله به عنوان اهرم فشاری بر ایران برای باز کردن باب مذاکرات آتی با استفاده کند.
ضرورت راستی‌آزمایی واقعی
با توجه به چنین دغدغه‌هایی و همچنین سابقه آمریکا در رفع نمادین تحریم‌ها در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، سیاست نظام جمهوری اسلامی ایران بر ضرورت راستی‌آزمایی اقدامات آمریکا در زمینه رفع تحریم‌ها قرار گرفته است.
با این حال، آنچه در اینجا اهمیت دارد این است که مطرح کردن اظهاراتی درباره اینکه چنین راستی‌آزمایی‌ای به سادگی و در مدت کوتاه قابل انجام خواهد بود به طرف مقابل این سیگنال غلط را ارسال خواهد کرد که ایران به دنبال اقدام عملی و موثر از طرف مقابل نیست و تنها انجام برخی اقدامات نمادین برای مجاب کردن ایران به اجرای کامل تعهداتش کفایت خواهد کرد.
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی چندی پیش در یک بررسی کارشناسی اعلام کرده راستی‌آزمایی واقعی رفع تحریم‌ها و تحقق شاخص‌های سنجش‌پذیر ارائه‌شده از طرف ایران، در چند ساعت و چند روز ممکن نیست و حداقل 3 تا 6 ماه زمان نیاز دارد.
این مرکز همچنین براساس ماده 6 قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» مصوب 1399 مجلس شورای اسلامی چند شاخص مهم را برای راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها ذکر کرده که عبارتند از: عادی شدن روابط کامل بانکی، رفع کامل موانع صادرات، فروش کامل نفت و فراورده‌های نفتی ایران و برگشت کامل و سریع ارز منابع حاصل از فروش.
مرکز پژوهشهای مجلس علاوه بر این، پیشنهاد کرده به دلیل عدم وجود اراده از سوی آمریکا برای رفع تحریم‌ها و همچنین اقدامات مختلف این کشور برای بالا بردن ریسک همکاری اقتصادی با ایران تلاش‌ها برای رفع تحریم‌ها صرفاً به رویکرد حقوقی معطوف نشود.
طبق توصیه مرکز پژوهش‌ها علاوه‌بر پافشاری بر روی رفع حقوقی تحریم، باید شاخص‌های عملیاتی و سنجش‌پذیر نیز در موضوع انتفاع از رفع تحریم‌ها طراحی شده و به‌عنوان شرط پایبندی به مفاد تعهدات و پیش‌شرط اجرای اقدامات هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران معرفی شوند؛ مواردی نظیر مطالبه و اطمینان از انجام صادرات سطح مشخصی از نفت و فراورده و امکان تراکنش آزادانه بر منابع مالی حاصل، تحقق سطح مشخصی از تراکنش ماهیانه و عملیات بانکی توسط بانک‌های خارجی هدف و بازنگری عملیاتی در قواعد مرتبط با تعامل اقتصادی بین‌المللی با اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی.
بر این اساس، لازم است بر مبنای تأکید مقام معظم رهبری بر ضرورت تقدم راستی‌آزمایی بر ایفای اقدامات هسته‌ای از سوی ایران انتقاع اقتصادی ایران از رفع تحریم‌ها بر مبنای شاخص‌های کمی و عملیاتی مورد راستی‌آزمایی قرار گیرد و حداکثر تلاش برای جلوگیری از رفع صوری تحریم‌ها توسط طرف آمریکایی صورت پذیرد.
