سم شناسی چیست؟ آسیب شناسی کدام است؟ بعد از کشف جسد، کارشناسان پزشکی قانونی چه مراحلی را برای بررسی علت فوت روی پیکر متوفی انجام می‌دهند، این‌ها سوالاتی است که در یک ماه گذشته با مرگ آزاده نامداری یکی از چهره‌های تلویزیونی و سینمایی کشور مطرح شد. در همین راستا، یک متخصص پزشکی قانونی ضمن پاسخ به این سوالات تمام مراحل تحقیق روی پیکر یک متوفی را برایمان تشریح کرد.
از زمان فوت ناگهانی آزاده نامداری موضوعات مختلفی پیرامون علت فوت این مجری پیشین تلویزیون مطرح شده است؛ از جمله این مباحث نیز چگونگی مشخص شدن نتایج آزمایش‌های سم شناسی و آسیب شناسی است که می‌تواند نحوه خودکشی یا دیگر دلایل مربوط به مرگ این چهره مشهور را روشن کند.
واژه‌های ابهام آمیز در پرونده مرگ آزاده نامداری
نکته مهمی که در روز‌های اخیر نقاط مبهمی را در اخبار مربوط به فوت آزاده نامداری در ذهن افکار عمومی ایجاد کرده است، واژه‌هایی مثل « سم شناسی » و «آسیب شناسی» و ترتیب و نحوه مشخص شدن نتایج این آزمایش‌ها و چگونگی کمک اعلام نتایج این آزمایش‌ها به تعیین علت فوت افراد مختلف است.
همچنین همواره وقتی پرونده مهمی در سطح افکار عمومی درباره مرگ غیرطبیعی یا غیرمعمول چهره‌ای مشهور مطرح شده است، نکاتی مثل چگونگی صدور جواز دفن و انجام آزمایشات مختلف از سوی پزشکی قانونی برای تعیین علت فوت برای مردم مبهم بوده و وجود همین ابهامات نیز به ایجاد شائبه‌هایی درباره نحوه فوت افراد مشهور در میان افکار عمومی دامن زده است.
ما برای رفع برخی ابهامات موجود در این زمینه و جهت آشنا شدن مخاطبان با واژه‌هایی که بخصوص در روز‌های اخیر در پرونده فوت آزاده نامداری به آن برخورده اند، به سراغ دکتر علی محمد علی محمدی، متخصص پزشکی قانونی رفته ایم تا برایمان روال انجام آزمایشات پزشکی قانونی از لحظه فوت یک فرد تا زمان مشخص شدن علت مرگ را برای مخاطبان توضیح دهد.
۱۹ مساله‌ای که مانع صدور جواز دفن می‌شود
دکتر علی محمدی در همان ابتدا درباره نحوه صدور جواز دفن توضیح داد: وقتی یک نفر فوت می‌کند، اولین کاری که باید انجام شود، تایید مرگ اوست که با حضور پزشک بر بالین فرد فوت شده انجام می‌شود. بعد از تایید شدن مرگ، نوبت صدور جواز دفن فرا می‌رسد، تنها کسی که صلاحیت صدور جواز دفن را دارد، پزشکی است که برای این کار آموزش دیده باشد.
وی با بیان این که در ۱۹ مورد امکان صدور جواز دفن از سوی پزشک وجود ندارد، اضافه کرد: از جمله این موارد قتل، خودکشی، حادثه کار، تصادف و مواردی است که شبهاتی درباره علت فوت وجود دارد. این ۱۹ مورد در دفترچه‌های جواز دفن نوشته شده است و البته این دفترچه فقط به پزشکانی تحویل داده می‌شود که دوره‌های آموزشی مربوطه را گذارنده باشند.
این متخصص پزشکی قانونی ادامه داد: وقتی یک پزشک به یکی از این موارد بر می‌خورد، بحث گزارش به کلانتری به میان می‌آید. در این وضعیت با کلانتری تماس گرفته می‌شود و نیرو‌های پلیس بر بالین متوفی حاضر می‌شوند و با مشاهده صحنه فوت او و اطلاع آن به بازپرس کشیک از ایشان درباره اقداماتی که باید انجام شود، دستور می‌گیرند.
تیم صحنه چیست و بررسی صحنه چه کمکی می‌کند؟
علی محمدی درباره چگونگی حضور تیم صحنه در محل فوت یک فرد در موارد خاص عنوان کرد: باید توجه داشت که در اغلب این موارد نیازی به بررسی صحنه یا حضور تیم صحنه که شامل بازپرس کشیک، کارآگاهان اداره آگاهی، نماینده پزشکی قانونی و اداره تشخیص هویت ناجا نیست و معمولا صرفا بازپرس دستوراتی را به نیرو‌های کلانتری حاضر در محل صادر می‌کند و نامه‌ای را به پزشکی قانونی می‌فرستد و پزشکی قانونی به آمبولانس بیمارستان اطلاع می‌دهد و این آمبولانس فرد متوفی را انتقال می‌دهد.
وی با اشاره به مواردی که در آن تیم صحنه الزاما باید به محل فوت اعزام شود، گفت: در مواردی که قتلی رخ داده باشد یا اهمیت یا ابهام خاصی در پرونده وجود داشته باشد، دستور حضور در صحنه به تیم صحنه داده می‌شود و خود بازپرس مدیریت این تیم را به عهده دارد و او به همراه سایر اعضای تیم در صحنه حضور پیدا می‌کند.
این متخصص پزشکی قانونی با بیان این که برخی مسائل در همان بررسی‌های اولیه تیم صحنه مشخص می‌شود، اظهار داشت: بررسی صحنه به بازپرس کمک می‌کند تا بتواند صحنه سازی را از صحنه واقعی تشخیص دهد؛ به طور مثال، گاهی ممکن است به نظر بیاید که یک فرد از ارتفاع خاصی سقوط کرده است، اما این اتفاق نیفتاده باشد و این موضوع با بررسی دقیق صحنه مشخص می‌شود.
علی محمدی ادامه داد: علاوه بر این مساله، مواردی مانند کشیده شدن متوفی روی زمین، پاشیده شدن خون، آثار درگیری، به هم ریختگی محیط، لباس‌های متوفی و... به تیم صحنه کمک می‌کند که به تشخیص علت فوت از جمله تمایز بین قتل از خودکشی و مواردی از این دست پی ببرد.
به گفته وی، اگر بازپرس نتواند صرفا با بررسی صحنه تشخیص را انجام دهد، نیاز به معاینه جسد وجود دارد. البته یک معاینه ظاهری در همان صحنه انجام می‌شود و مواردی مانند وجود یا عدم وجود آثار درگیری، صدمات دفاعی یا صدمات آزمایشی که افراد در هنگام خودکشی به خودشان وارد می‌کنند، در همین معاینه ظاهری مشخص می‌شود.
معاینه جسد در پزشکی قانونی چطور انجام می‌شود؟
این متخصص پزشکی قانونی درباره اقداماتی که در پزشکی قانونی برای معاینه جسد انجام می‌شود نیز توضیح داد: بعد از این که جسد به پزشکی قانونی انتقال پیدا می‌کند، ممکن است پزشکی قانونی با همان معاینه ظاهری به نتیجه برسد و اگر این اتفاق نیفتد نیاز به کالبدگشایی وجود دارد.
علی محمدی ادامه داد: در کالبدگشایی نیز ممکن است همه قسمت‌های بدن باز شود یا صرفا برخی قسمت‌ها مورد معاینه قرار نگیرد. اگر متخصصان پزشکی قانونی با کالبدگشایی توانستند به علت فوت پی ببرند، دیگر به کارشان ادامه نمی‌دهند، اما اگر به نتیجه نرسیدند، علت فوت با انجام آزمایشات مختلف معین می‌شود.
وی درباره آزمایشات خاصی که در پزشکی قانونی روی بدن افراد انجام می‌شود نیز توضیح داد: آزمایشات متعددی در پزشکی قانونی انجام می‌شود که دو نوع آن یعنی آزمایش‌های سم شناسی و آسیب شناسی متداول‌تر از سایر آزمایش هاست، اما در برخی موارد نیز آزمایش میکروبیولوژی روی متوفی انجام می‌شود.
تفاوت‌های سم شناسی و آسیب شناسی
علی محمدی درباره تفاوت میان آزمایش‌های سم شناسی و آسیب شناسی توضیح داد: در آزمایش سم شناسی، نمونه‌هایی از فرد متوفی برداشته می‌شود و آن‌ها را از نظر سموم مختلف بررسی می‌کنند، اما در آزمایش آسیب شناسی بخشی از بافت بدن زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود. البته در همه پرونده‌ها نیازی به انجام این دو آزمایش نیست، اما در برخی پرونده‌ها هم نیاز است که نمونه‌های متعددی برای سم شناسی یا آسیب شناسی برداشته شود.
این متخصص پزشکی قانونی ادامه داد: در مواردی که نیاز به آزمایش‌های سم شناسی یا آسیب شناسی وجود داشته باشد، اغلب بعد از این که پاسخ آزمایش‌ها مشخص شود، علت فوت اعلام می‌شود. البته بعضا نیاز است که پرونده کیفری یا پرونده بیمارستانی درخواست شود و برخی موارد هم نیاز است که بستگان برای ارائه توضیحات دعوت شوند، در بعضی از پرونده‌ها نیز باید با پزشک متوفی صحبت شود و البته در ۱۰ تا ۲۰ درصد موارد ممکن است که با وجود همه این بررسی‌ها علت فوت غیرقابل تعیین باشد.
دقت ویژه پزشکی قانونی روی پرونده چهره‌ها
این متخصص پزشکی قانونی با تاکید بر این که در برخی پرونده‌ها دقت بیشتری روی پرونده انجام می‌شود، عنوان کرد: از جمله این پرونده‌ها می‌توان به مواردی که مرگ متوفی دارای ابهامات است یا پرونده متعلق به یک فرد معروف است یا حرف و حدیث‌های زیادی درباره آن وجود دارد، اشاره کرد.
وی درباره نحوه عملکرد تیم پزشکی قانونی در این گونه پرونده‌ها اظهار داشت: در این گونه موارد ما در حین کالبدگشایی عکس برداری کامل انجام می‌دهیم و فیلمبرداری نیز در این شرایط انجام می‌شود تا همه چیز مستند باشد. از طرف دیگر، در این گونه موارد حتی اگر نیاز نباشد، ما برای مستندسازی خودمان نمونه‌های سم شناسی و آسیب شناسی را برمی داریم.
چه زمانی علت فوت اعلام می‌شود؟
علی محمدی با تاکید بر این که در برخی موارد برای تعیین علت فوت نیازی به روشن شدن آزمایشات سم شناسی یا آسیب شناسی وجود ندارد، اظهار داشت: برخی مواقع ممکن است پیش از این که جواب آزمایش‌های سم شناسی یا آسیب شناسی مشخص شود، پزشک به تشخیص قطعی برسد و علت فوت مشخص شود، اما در اغلب موارد، علت فوت بعد از روشن شدن جواب آزمایش سم شناسی اعلام می‌شود.
وی درباره علت انجام هم زمان آزمایش‌های سم شناسی و آسیب شناسی در برخی پرونده‌ها اعلام کرد: آزمایش آسیب شناسی در بسیاری از پرونده‌ها بیشتر برای اطمینان خاطر انجام می‌شود تا اگر نتوانستیم از سم شناسی به نتیجه برسیم، از این آزمایش کمک بگیریم؛ چراکه در برخی مسمومیت‌ها نتیجه آزمایش سم شناسی با وجود مسمومیت متوفی منفی می‌شود.
علت بروز منفی کاذب در آزمایش سم شناسی
این متخصص پزشکی قانونی درباره علل منفی شدن کاذب آزمایش سم شناسی توضیح داد: بیش از ۳ میلیون ماده سمی در دنیا وجود دارد و ما فقط موارد شایع را برای افراد مختلف آزمایش می‌کنیم و ممکن است افراد با ماده‌ای مسموم شده باشند که در این موارد وجود نداشته باشد. همچنین احتمال دارد بنا به دلایلی اثر سم در بدن افراد از بین رفته باشد یا نمونه گیری نامناسب باشد یا حجم دارو در بدن کم باشد یا سم مصرف شده فرار باشد و همه این‌ها باعث می‌شود که آزمایش سم شناسی به نتیجه نرسد.
علی محمدی در ادامه تاکید کرد: برای همین در بسیاری از موارد ما فقط به دنبال آثار سم در بدن افراد می‌گردیم. به عنوان مثال، اثری که سم روی مغز، کلیه یا قلب می‌گذارد و همه این موارد در آزمایش آسیب شناسی مشخص می‌شوند.
سم شناسی مقدم بر آسیب شناسی
این متخصص پزشکی قانونی در بخش دیگری از صحبت هایش توضیح داد: گاهی مواقع ما هم سم شناسی انجام داده ایم و هم آسیب شناسی، اما برای تعیین علت فوت دیگر نیازی نیست که منتظر نتیجه آسیب شناسی باشیم و از همان سم شناسی به نتیجه قطعی می‌رسیم و فقط آزمایش آسیب شناسی را جهت احتیاط برداشته ایم؛ بنابراین برای تعیین علت فوت لزوما نیازی نیست که جواب هر دو آزمایش مشخص شود.
وی در توضیح بیشتر با ذکر چند مثال گفت: به عنوان مثال، ممکن است نمونه سم یا آسیب شناسی برداشته شده باشد، اما از اظهارات خانواده یا دیگر شواهد و قراین علت فوت پیش از روشن شدن جواب آزمایش مشخص شود؛ یا مثلا ممکن است یک متوفی دچار مسمومیت با مونوکسیدکربن شده باشد، ولی با وجود این که همه آزمایشات سم شناسی و آسیب شناسی انجام شده است، جواب آزمایش مونوکسید کربن خیلی زودتر روشن می‌شود و طبیعتا خیلی سریع‌تر علت فوت نیز مشخص می‌شود و دیگر نیازی به انجام سایر آزمایش‌ها نیست.
محکم کاری پزشکی قانونی برای پاسخ به افکار عمومی
علی محمدی درباره مواردی که پزشکی قانونی در بررسی آزمایشات دقت نظر بیشتری به خرج می‌دهد نیز توضیح داد: البته گاهی مواقع نیز همه آزمایش‌ها انجام می‌شود و با وجود این که علت فوت مشخص شده است، بازهم جواب این آزمایشات را به طور دقیق بررسی می‌کنیم تا دیگر حرف وحدیثی باقی نماند، مخصوصا پرونده‌هایی که فرد متوفی از زندان می‌آید یا ماجرا به یک دعوای قبلیه‌ای بازمی‌گردد.
این متخصص پزشکی قانونی در پایان تصریح کرد: در این شرایط ما علاوه بر آن که می‌خواهیم خودمان به نتیجه برسیم، دنبال پاسخ دادن به افراد مختلف یا تمام جامعه هستیم و در این موارد، حتما تمام محکم کاری‌ها را انجام می‌دهیم تا جای شک و شبهه‌ای باقی نماند.
