پس از گذشت یک ماه از افزایش ناگهانی قیمت بنزین حال زمان مناسبی است تا به ابعاد مختلف این تصمیم پرداخته شود. در این بین کارشناسان معتقدند اشتباه دولت در ماجرای بنزین زمانی اتفاق افتاد که در سال 94 و با اصرار وزارت نفت طرح سهمیه‌بندی بنزین کنار گذاشته شد. در واقع حذف سهمیه‌بندی بنزین و تک نرخی کردن آن عملا الزام استفاده از کارت سوخت را بی‌اعتبار کرد.
اخبار سیاسی- این اقدام اشتباه وزارت نفت باعث افزایش مصرف و قاچاق بنزین به میزان روزانه 20 میلیون لیتر شد که طبق محاسبات در این مدت 4 ساله بالغ بر 100 هزار میلیارد تومان به کشور خسارت وارد کرده است. برای بررسی دقیق‌تر ابعاد این تصمیم وزارت نفت در حذف سهمیه‌بندی بنزین در سال 94 مصاحبه ای با جواد نوفرستی مدرس دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی داشتیم.
متن کامل مصاحبه به شرح زیر است:
*الزام استفاده از کارت سوخت بدون سهمیه‌بندی هم قاچاق بنزین را کاهش میداد
یکی از سوالاتی که مطرح است ناظر به تاثبر کارت سوخت بر میزان قاچاق است. یعنی یکی از شبهاتی که اخیرا توسط وزارت نفت مطرح شده این است که الزام استفاده از کارت سوخت تاثیری بر کاهش قاچاق ندارد. نظر شما در این‌باره چیست؟
نوفرستی: احیای کارت سوخت لزوما به معنی سهمیه‌بندی نیست. یعنی اگر همان پارسال دنبالش بودیم کارت سوخت میتوانست بدون تغییر قیمت و بدون سهمیه‌بندی احیا شود. اگر فقط استفاده از کارت سوخت شخصی الزامی شود، به خاطر ایجاد شفافیت بر کل زنجیره میتواند جلوی قاچاق را بگیرد. اما الان وزارت نفتی‌ها به طرز عجیبی ارتباط کارت سوخت با قاچاق را تکذیب میکنند. این یعنی فردی در روز روشن خورشید را کتمان کند و من با هر مقام مسئولی حاضر هستم مناظره کنم.
شما بیایید روند رشد زیر 2 درصد دوره 86 تا 94 را با رشد شتابان بعد از 94 که کارت سوخت را حذف کردند مقایسه کنید. خودتان بررسی کنید که علت چه بود. این خیلی واضح است ولی عجیب است که کتمانش میکنند. هر کسی که ادعا می‌کند کارت سوخت اثری نداشته بگوید چرا در سال 86 اولا 10 میلیون لیتر فروش بنزین کم شد و چرا طی هشت سال فقط 8 میلیون لیتر به فروش روزانه اضافه شد و بعد که کارت سوخت کنار رفت چه بلایی بر سر میزان فروش بنزین آمد.
چون الان برخی دوستان نفتی با کلمات بازی میکنند؛ میگویند ما کارت سوخت را حذف نکردیم و سامانه سرجایش است. در حالی که وقتی سهمیه‌بندی را برمی‌دارید یعنی عملا کارت سوخت را هم کنار گذاشته‌اید. علت اینکه یکباره از 94 که کارت سوخت حذف شد؛ رشد زیر 2 درصد در هشت سال قبل از سال 94 تبدیل به رشد 5، 8، 8 و 10 درصد در چهار سال اخیر میشود را مطرح نمی‌کنند. من این اعداد را مینویسم شما خودتان تحلیل کنید. طی 8 سال از 86 تا 94 فروش بنزین روزانه 8 میلیون لیتر اضافه شد بعد از حذف کارت سوخت از 94 تا 98، 25 میلیون لیتر اضافه شد.
وقتی بنزین تک نرخی شد دیگر انگیزه‌ای برای استفاده از کارت سوخت شخصی وجود نداشت. در واقع وزارت نفت با تک‌نرخی کردن بنزین، کارت سوخت را عملا از دور خارج کرد. حتی اگر پارسال دولت قبول میکرد کارت سوخت را الزامی میکرد با همان قیمت هزار تومان و بدون سهمیه‌بندی؛ شک نکنید باز هم جلو قاچاق گرفته می شد. چون کارت سوخت یعنی سامانه آنلاین با قابلیت پایش کل زنجیره تامین و تولید و توزیع و مصرف. یعنی نشان میدهد روزانه چند میلیون لیتر از پالایشگاه‌ها م‌یرود و چقدر وارد جایگاه میشود و چقدر از جایگاه خارج میشود. وقتی کارت سوخت حذف میشود گزارش‌دهی از صورت آنلاین و سیستمی به دستی تغییر می‌کند.
*قبل از سهمیه‌بندی بنزین ما روزانه حداقل 10 میلیون لیتر قاچاق بنزین داشتیم
یکی از ابهامات دیگر ناظر به میزان قاچاق روزانه بنزین است. به نظر شما این عدد چه میزان است؟ چون اخیرا مسئولین وزارت نفت اعلام کرده‌اند که رقم قاچاق بنزین کمتر از یک میلیون لیتر در روز است.
نوفرستی: ما حداقل 10 میلیون لیتر قاچاق داریم. تعجب میکنم معاون وزیر هفته قبل اعلام کرد قاچاق بنزین حداکثر 1 میلیون لیتر است. من روزی که ایشان را ببینم میخواهم بپرسم برای من تحلیل کنید چطوری در چهار سال که ما تولید خودروی‌مان نه تنها دو برابر نشد که نصف شد، پراید در آن هشت سال 8 میلیون بود و در سال 90 نزدیک 18 میلیون تومان و الان دو سال است که پراید 50 میلیون تومان شده و تولیدمان از 1.5 میلیون خودرو به 500 هزار خودرو رسیده است. واردات خودرو هم کم شده است. چطور با این حال که مصرف‌مان کم شده ولی فروش بنزین افزایش یافته است. آیا این موضوع از مسیری غیر قاچاق قابل تحلیل است؟
این اعداد حرف دارد میزند. ما خورشید تابان را داریم کتمان میکنیم. یکی جواب دهد چرا فروش 72 میلیون لیتر در روز سال 94 یکباره سال قبل رسید به 88 میلیون و امسال به 97 میلیون لیتر رسید؟ مصرف زیاد شد؟ خیر. آخرین عددی که اعلام کرده اند این است که در یک ماهی که از اجرای طرح گذشته میزان فروش روزانه 24 میلیون لیتر کم شده است.
دوستان به اشتباه میگویند مصرف کم شده ولی من میگویم فروش کم شده است؛ فروش یعنی مصرف به علاوه قاچاق. عدد قبلی ما 97 میلیون لیتر تا 24 آبان بود که آن فروش روزانه بنزین بوده یعنی مصرف به اضافه قاچاق. حال جمع این دوتا شده زیر 80 میلیون لیتر. حالا دو اتفاق افتاده است هم کاهش تقاضا داریم و صف جایگاه و خیابانها خلوت شده است. پس یک بخشی از این کاهش مربوط به کاهش تقاضا است. یک بخش دیگر هم شیفت از بنزین به سی ان جی است. ولی بخش اصلی آن مربوط به قاچاق است.
*وزارت نفت باعث شد در طول 3 سال روزانه 20 میلیون لیتر بنزین از منابع کشور هدر رود
به نظر میرسد در روزهای بعد از افزایش ناگهانی قیمت بنزین، موضع وزارت نفت در قبال کارت سوخت تغییر کرده است و الان حتی ادعا میکنند که وزارت نفت اتفاقا اقدامات بزرگی برای احیای کارت سوخت انجام داده و 16.5 میلیون کارت سوخت صادر کرده است. نظر شما در این باره چیست؟
نوفرستی: بحث دیگری هم مطرح کردند اینکه گفتند ما با این کارت سوخت که مخالفت نداشتیم و حذفش که نکردیم و تازه 16.5 میلیون کارت سوخت جدید منتشر شده است. این حرف‌ها آدرس غلط دادن است تا از پاسخگویی فرار کنند. الان دیگر هیچ کسی نیست که بگوید کارت سوخت اینقدر ارزش ندارد زیرا 24 میلیون در مصرف و قاچاق بنزین صرفه‌جویی شد. ولی یک سوال مطرح است شما که اساسا با کارت سوخت موافق نبودید اصلا چرا کارت سوخت چاپ کردید؟ و اگر موافق بودید چرا دو سال قبل این کار را نکردید؟ مگر مجلس دو سال قبل اصرار نداشت شما کارت سوخت را احیا کن و بنزین را دو نرخی کن؟ چرا سه سال است روزی 20 میلیون لیتر بنزین به کشور ضرر زدید و باعث شدید این منابع هدر رود؟
اگر کاهش تقاضا برای بنزین را 20 میلیون لیتر در روز فرض کنیم از نظر من 50 درصدش کاهش قاچاق است و حدود 7 میلیون کاهش تقاضا برای خوردو شخصی است و حدود 3 میلیونش جایگزینی با سی‌ان‌جی است. یعنی به قول وزیر تقاضا کم نمی‌شود به جای بنزین سی‌ان‌جی میزنند. اعداد را را هم اعلام کردند 19میلیون مترمکعب مصرف سی‌ان‌جی به 22 میلیون رسیده است.
در دولت قبلی برای سهمیه‌بندی بنزین چه اقداماتی انجام شد و چه تمهیداتی اندیشیده شد که در این دولت مورد غفلت قرار گرفت؟ یعنی چه اقدامات پیشگیرانه‌ای میتوانست انجام شود تا جلوی خسارت به کشور را بگیرد؟
نوفرستی: در این دوره، دولت تمهیدات لازم را در نظر نگرفت و حتی ساده‌ترین کار را انجام نداد و اجرای این طرح را به مردم اطلاع نداد. بخش عظیمی از اعتراضات ناظر به کاهش سرمایه اجتماعی و محبوبیت و مقبولیت اجتماعی دولت است. آن زمان جامعه به حاکمیت و حتی دولت و قوای سه گانه، بیشتر اعتماد داشتند و دولت هم جامعه را همراه کرد و از قبل آمادگی را در جامعه به وجود آورد. همچنین مابه‌التفاوت قیمت‌ها را قبل از شروع طرح به اندازه دو ماه در حساب ملت واریز کرد. نکته دیگر اینکه در شروع طرح سهمیه‌بندی در دولت قبل، سهمیه‌ها حدود 100 لیتر بوده و فراتر از نیازشان بود و به مرور این میزان سهمیه تعدیل شد. نکته دیگر دولت از قبل زیرساخت‌هایی برای دوگانه‌سوز کردن خودروها آماده کرده بود و سوبسید هم می‌دادند.
*وزارت نفت باید در سال 95 دوباره سهمیه‌بندی بنزین را احیا میکرد
دلایل وزارت نفت برای حذف سهمیه‌بندی بنزین در سال 94 چه بود؟ اگر سهمیه‌بندی این اثرات مثبت را داشته پس چرا وزارت نفت مانع اجرای ان شد؟
نوفرستی: وزیر کارت سوخت را رد نکرد و گفت کارت سوخت خوب بوده است اما نقش خود را ایفا کرده است. کارت سوخت زمانی به درد میخورد که ما با فوب خلیج فارس فاصله داشتیم. این تنها جمله وزیر نفت است که کاملا درست است. آن زمان فوب خلیج فارس حتی از نرخ بنزین داخل ما کمتر هم بود. یعنی ما در داخل بنزین را لیتری 1000 تومان میفروختیم و قیمت فوب 920 تومان بود.
البته نه اینکه ما بنزین را گران کرده باشیم، قیمت جهانی نفت و در نتیجه بنزین سقوط کرده بود و از بالای 100 دلار به زیر 30 دلار رسیده بود. یک اشتباه استراتژیک انجام دادیم و فکر میکردیم فوب خلیج فارس قرار است همان 920 تومان باقی بماند. فکر می کردیم قیمت نفت جهانی زیر 30 دلار باقی بماند. در حالی که ساده‌ترین کارشناسان هم میدانستند این یک بازی سیاسی است و حتما نخواهد ماند.
نکته دیگری که وزیر نفت گفته بود این بود که رشد بنزین در سال 93 و 94، زیر 2 درصد بوده و در مجلس استدلال کرد که مردم ما قدر بنزین را میدانند. این جمله هم کاملا درست است. اما نکته‌ای که وجود داشت سال 93 و 94 ما تقریبا قاچاق نداشتیم چون فوب خلیج فارس با قیمت داخل ما یکی بود و قاچاق معنی نداشت و بنزین داخل ایران با افغانستان یک قیمت بود. اما اشتباهی که شد این بود که فکر میکردند قرار این شرایط باقی بماند. شرایطی که ما هیچ نقشی در آن نداشتیم. سیاست آمریکا و عربستان بود که برای یک مقطع کوتاه قیمت نفت از 100 دلار به زیر 30 دلار سقوط کرد.
حرف و منطق وزارت نفت برای سال 94 منطقی و قابل دفاع بود. ولی وقتی در سال 95 دیدند قیمت نفت رفت بالای 40 دلار و سال 96 به بالای 50 و سال 97 به بالای 60 دلار سید و دیگر فوب خلیج فارس بالاتر از نرخ داخل نبود باید اقدامی میکردند. باید وزارت نفت با همان استدلال قبلی خودش پیشرو میشد و در سال 95 یا 96 سهمیه‌بندی را احیا می کرد. با حذف کارت سوخت نرخ رشد فروش روزانه زیر دو درصد در سال 93 و 94 به یکباره به 5 درصد در سال 95، 8 درصد در سال 96 و 8 درصد در سال 97 و 11 درصد در سال 98 شد. من میگویم اگر رشد زیر 2 درصد منطقی است سال 95 هر چه مازاد بر 2 درصد است بخش عمده‌اش قاچاق است. سال 96 هر چه بالای 2 درصد است بخش عمده‌اش قاچاق است. البته یک بخشی هم افزایش مصرف بود که با سیاست غلطی که در پیش گرفتند باز مردم از سی‌ان‌جی به بنزین شیفت پیدا کردند.
*حذف سامانه کارت سوخت به افزایش قاچاق بنزین کمک کرد
یک نکته‌ای وجود دارد اینکه قاچاق بنزین قبل از جایگاه‌های سوخت انجام میشود. می‌توانید تاثیر کارت سوخت بر کاهش قاچاق را با توجه به این گزاره توضیح دهید.
نوفرستی: اینکه مرزنشین ها را متهم به قاچاق 10 میلیون لیتر بنزین کنیم، ظلم است. کاملا درست است که عمده قاچاق بنزین، ممکن است 20 درصدش بعد از جایگاه باشد، عمده‌اش قبل از جایگاه است. کارت سوخت یعنی سامانه آنلاین با قابلیت پایش خروجی مراکز تولید، ورود جایگاه و خروجی جایگاه. این سه گلوگاه را در نظر بگیرید. هفته پیش راجع به گاز مایع یک خبرنگار سراغ یکی از این تانکرها رفته بود. تانکر از پالایشگاه تهران گاز مایع زده بود و به آدرس شهریار کرج باید میرفت. راننده میگوید وسط راه به من گفتند مسیر عوض شده برو فلان جا تحویل بده.
وقتی سامانه کارت سوخت که آنلاین است نه گزارش دستی حذف شود یک مورد از 3 گلوگاه را حذف کردید و در نتیجه کمک به قاچاق بنزین کردهاید. شائبه‌هایی وجود دارد که دولت دارد تصمیم خطرناکی می‌گیرد و میخواهد دوباره بنزین تک نرخی کند و درلایحه بودجه 99 دوباره بنزین میخواهد تک نرخی شود لیتری 3 هزار تومان و وقتی تک نرخی می‌کنید یعنی کارت سوخت را حذف می‌کنید و دوباره همان مشکلات را به وجود می‌آورید.
