پایاننامه و پایاننامه نویسی در کشور ما پروسه‌ای است که افراد زیادی را در حوزه دانشگاه و حتی خارج از دانشگاه درگیر خود می‌کند به طوریکه دانشجویان از بدو ورود به مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا دغدغه پایاننامه نویسی دارند و اساتید و مسؤولان دانشگاه هر کدام به نحوی درگیر این مساله هستند.
این دغدغه به حدی رسیده که در خارج از دانشگاه نیز عده‌ای سوءاستفاده گر از این دغدغه دانشجویان به نفع خودشان بهره‌برداری می‌کنند و پایاننامه فروشی را رواج می‌دهند.
پایاننامه نویسی که به زعم بسیاری از اساتید و کارشناسان آموزشی و پژوهشی می‌تواند ابزار محک دانشجویان در بحث تحقیق و پژوهش باشد با فرهنگ غلط «کپی» و «خرید» به معضلی تبدیل شده است که حتی بحث حذف پایاننامه هم مطرح می‌شود.
حال اینکه حذف پایاننامه چه مزایا و معایبی دارد در حوزه تخصصی کارشناسان امر آموزش و پژوهش و اساتید دانشگاه است که با چند تن از این کارشناسان گفت‌وگو کرده‌ایم.
* سیمبر: به طور کیفی طرفدار سیستم پژوهش‌محوری هستم
رضا سیمبر عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان با اشاره به تجربه‌هایش درباره آموزش‌محور بودن مقطع کارشناسی ارشد گفت: دانشجویان اگر شاغل باشند یا توانایی علمی کافی نداشته باشند، حذف پایاننامه کاربرد دارد، ولی معتقدم برای پاسخگویی به نیازهای جامعه دوره‌های پژوهش‌محور تأثیر بیشتری داشته و می‌تواند پاسخگوی علمی و کیفی باشد، زیرا نخستین کار علمی و پژوهشی دانشجویان از طریق پایاننامه انجام می‌شود.
وی افزود: البته در برخی رشته‌ها که استاد راهنما کم است، حذف پایاننامه می‌تواند مشکلات دانشجویان را کمتر کند، ولی به طور کیفی طرفدار سیستم پژوهش‌محور نیست.
* اخوان فرد: به جای پاک کردن صورت مسئله باید به دنبال ریشه‌یابی باشیم
مسعود اخوان‌فرد عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد نیز گفت: کارشناسی ارشد پلی مابین مقاطع کارشناسی و دکتری است، یعنی کسی که می‌خواهد وارد این عرصه شود و فلسفه علمی مشخصی را دریابد، باید در مقطع کارشناسی ارشد ورزیدگی لازم را از طریق علم و تجربه علمی به دست آورد که این مسئله نیازمند چندین نکته است. یکی اینکه محوریت کار در کارشناسی ارشد باید مشخص باشد و به عنوان نقطه ثقل مطرح شود، اگر این مسئله نباشد، نشان‌دهنده غفلت در این موضوع است.
وی افزود: نکته دیگر اینکه ما باید دروس مرتبطی داشته باشیم، یعنی پیش‌زمینه‌ها، پیش‌نیازها و ارتباط منطقی بین دروس باشد، حتی دروس اختیاری به گونه‌ای باشد که سبب افزایش زمینه‌های فعالیت پژوهشی دانشجویان شود. نکته بعد اینکه در برخی رشته‌ها در مقطع کارشناسی درسی به نام روش تحقیق نداریم. در مقطع کارشناسی ارشد دانشجویان با حجم وسیعی از تحقیق مواجه می‌شوند. آمادگی برای پایاننامه نیز در درس سمینار است که باید در مقطع ارشد تدریس شود.
وی با بیان اینکه پایاننامه به‌نوعی می‌تواند حاصل روند دروس در دوره کارشناسی ارشد بوده و به عنوان محک دانشجویان به شمار رود، گفت: از نظر من پایاننامه کارشناسی ارشد بسیار حائز اهمیت است و هیچ چیز دیگر حتی سه درس دو واحدی نمی‌تواند جایگزین آن شود، زیرا دروس، سطحی‌نگری را به دانشجویان تزریق می‌کند درحالی‌که در مقطع دکتری ما به دنبال محقق‌پروری هستیم، پس کارشناسی ارشد نیز باید ریشه تحقیقات را در دانشجو ایجاد کند.
اخوان‌فرد در رابطه با سوءاستفاده از دغدغه دانشجویان برای پایاننامه نویسی از سوی برخی افراد سودجو گفت: مقوله پایاننامه که گاهی با حالت‌های خاص کارانه و تجاری روبرو می‌شود، برای عده‌ای بازار کار کاذب ایجاد کرده که باید از طریق دقت دانشگاه‌ها، اساتید و وزارت علوم به‌گونه‌ای شود که اجازه سرقت ادبی و علمی از آثار دیگران به صفر برسد، ولی متأسفانه این کار در کشور ما رواج دارد و با پاک کردن صورت‌مسئله، راهکار مشخصی را نمی‌بینیم. بنابراین اساساً این کار معقول نیست و به جای پاک کردن صورت مسئله باید به دنبال ریشه‌یابی باشیم، باید جلوی مدرک‌گرایی را بگیریم و با توزیع دقیق عناوین تحقیقاتی بین دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری سبب حل مشکلات جامعه شویم و به کسانی که راهکار کاربردی و علمی برای حل مشکلات از طریق پایاننامه ارائه می‌دهند، امتیاز دهیم تا به رشد و تعالی علمی دست یابیم، اما متأسفانه ما برخورد انفعالی می‌کنیم.
وی ادامه داد: فرمت و مسیر پایاننامه نیز در برخی کشورهای دنیا متفاوت است، به‌گونه‌ای که علاوه‌بر استاد راهنما، دو داور داریم، یعنی به جای استاد مشاور یک داور از خارج دانشگاه و یک داور از داخل دانشگاه حضور دارند و اگر اختلاف‌نظری وجود داشت، داور خارج دانشگاه نظر می‌دهد، ولی ما این مسئله را نداریم. برخی از دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی نیز با یکدیگر در روش تحقیق و پایان‌نامه‌نویسی هماهنگی ندارند، بنابراین ما باید در چارچوب استاندارد و منطقی حرکت کنیم.
* یادگاری: پایان‌نامه‌نویسی یک سری تکنیکهای پژوهشی را به دانشجویان می‌آموزد
محمدحسین یادگاری عضو سابق شورایعالی انقلاب فرهنگی و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس حذف پایاننامه از رشته‌های تحصیلات تکمیلی به خصوص در مقطع ارشد را دارای معایبی برشمرد و گفت: دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در زمان پایان‌نامه‌نویسی یکسری تکنیکهای موردنیاز پژوهشی را فرا می‌گیرند و در این زمینه تجربه برابری کسب می‌کنند که در مقاطع بالاتر یا حتی در زمینه پژوهش و آموزش عالی در زمینه‌های مختلف موردنیاز است و مورد استفاده دانشجویان قرار می‌گیرد.
وی افزود: البته هنوز این مسئله قطعی نشده و باید در نشستی تخصصی و با نظر متخصصان در مورد آن صحبت شود، زیرا در رشته‌های علوم انسانی و علوم تجربی شرایط متفاوت است و بحث پایاننامه نویسی در این رشته‌ها باید به صورت تخصصی در هر رشته موردتوجه قرار گیرد، پیشنهاد می‌کنم پیش از آنکه اتفاق مشخصی در رابطه با حذف پایان‌نامه‌ها صورت گیرد و مصوبه‌ای اجرا شود، کارگروه‌های تخصصی تشکیل شده و بر اساس نوع رشته‌ها تصمیم‌گیری شود.
* گلشنی: حیف است که فردی فارغ‌التحصیل شود و طعم کار پژوهشی را نچشیده باشد
مهدی گلشنی عضو شورایعالی انقلاب فرهنگی و عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی شریف گفت: من نوشتن رساله کارشناسی ارشد را مفید می‌دانم و آن را قدمی مثبت برای ارزیابی نظریه‌ها و کارهای دیگران می‌دانم و این شروعی مناسب برای کار مستقل است و من هیچ نفعی در آن جز کوتاه کردن دوره کارشناسی ارشد نمی‌بینم، حیف است که افراد در این دوره فارغ التحصیل شوند و طعم کار پژوهشی را نچشیده باشند و صرفاً به یادگیری بعضی دروس اکتفا کنند.
