بهزاد فراهانی ۷۷ ساله طی دو جلسه در خانه تئاتر نشست و با خبرنگار ما گفت و گو کرد. مصاحبه ای که در آن از خیلی چیزها صحبت شد. چون فراهانی کار سینما را از تئاتر و گویندگی صدا در رادیو آغاز کرده، در بخش قابل توجهی از این گفت و گو علاوه بر سینما؛ به تئاتر، گویندگی صدا و همین طور سریال های تلویزیونی نیز پرداخته شده است.
بخش نخست مصاحبه با استاد بهزاد فراهانی در پی می آید:
درباره شما گفته می شود که علاقه شدیدی به سبک رئالیسم جادویی دارید و این سبک تاثیر زیادی روی آثار شما داشته است؟
فراهانی: بله درست است. من تمامی آثار ادبی سبک رئالیسم جادویی آمریکای لاتین را خوانده و از آنها تاثیر گرفته ام.
شیفته ادبیات جادویی
بیشتر تحت تاثیر کدام نویسنده این سبک بوده اید؟
فراهانی: گابریل گارسیا مارکز، خورخه لوئیس بورخس و چند نفر دیگر.
چرا عاشق این سبک هستید؟
فراهانی: چون در یک محیط جادویی بزرگ شدم.
چطور؟
فراهانی: نه تنها من، بلکه تمام روستائیان قدیم چنین وضعی را داشتند. ما شب ها حق نداشتیم کاسه آب را بیرون بریزیم.
گابریل گارسیا مارکز. فراهانی شیفته آثار او و خورخه لوئیس بورخس است.
ترس از اجنه
چرا؟
فراهانی: بزرگترهای ما می گفتند این آب روی جن ها می ریزد و باعث خشم آنها می شود یا این که شب ها مرد می خواست که حتی با چراغ به قبرستان ده برود.
ما یک باربند در انتهای حیاط بزرگ خانه مان داشتیم که در آن گوسفندها، اسب ها و خرهایمان را نگهداری می کردیم. خیلی جای تاریکی بود و حتی در روز هم باید با چراغ به آنجا می رفتیم. وقتی سایه هامان روی دیوار باربند می افتاد این باور که جن و آل وجود دارد در ما تقویت می شد و وحشت می کردیم. به خصوص این که شنیده بودیم جن ها سم دارند ما را می ترساند. برای همین اصلا به آنجا نمی رفتیم مگر به زور کتک.
یک مستراح هم ته باربند داشتیم که برای قضای حاجت باید به آنجا می رفتیم. پدرم ۷ فرزند داشت. هر وقت می خواستیم به مستراح برویم یکی دو نفر از خواهرها و برادرهایمان را همراه خودمان می بردیم تا بیایند و ما به دستشوئی برویم.
یا هنگام خواب، سرمان را که روی متکا می گذاشتیم این شعر را می خواندیم:
سر را نهادم بر زمین/ ای زمین نازنین/ کس نیاید بالا سرم/ غیر از امیرالمومنین
اعتقاد داشتیم با خواندن این شعر دیگر هیچ جنی نمی تواند بالای سرمان بیاید چون امیرالمومنین آنجا بود. همه این موارد را در کتابم به نام ۵۵ داستان کوتاه نوشته ام.
شما در یک روستا در اطراف اراک به دنیا آمدید و آن طور که می دانم زندگی فقیرانه ای داشته اید؟
فراهانی: در آن روزگار همه روستاهای ایران دچار فقر بودند.
تمام شب های زمستان آبگوشت می خوردیم، ظهرهای تابستان آبدوغ
پس شما فقیر نبوده اید؟
نه فقیر نبودیم اما زندگی فقر آلودی داشتیم. آن زمان در روستاهای بخش مرکزی و جنوب ایران، برنج وجود نداشت. چطور می شد که شب تحویل سال نو، خانواده ای دو مشت برنج داشته باشد و اعضای آن بتوانند برای شب عید پلو بخورند. یادم است وقتی با بچه های ده بازی می کردیم بعضی شب ها، دور قلعه ارباب می رفتیم، در خانه ارباب چلو می پختند. چون برنج را آبکش می کردند عطر آن در اطراف قلعه پخش می شد و ما با ولع این بوی خوب را استنشاق می کردیم.
پس بعضی خوراکی ها اصلا نبود؟
فراهانی: بله نبود. ما تمام شب های زمستان آبگوشت می خوردیم و سراسر ظهرهای تابستان آبدوغ خیار.
سایر امکانات چه؟
فراهانی: شاید باورتان نشود ما سه نوع نوشتن در مکتب خانه روستایمان داشتیم. در مرتبه نخست، درس و مشق مان را با مداد روی کاغذ می نوشتیم. برای این که بتوانیم از این کاغذ دوباره استفاده کنیم نوشته ها را از روی کاغذ با پاک کن، پاک می کردیم. در مرحله دوم با قلم مرکب روی آن می نوشتیم. سپس مقداری آب به آن کاغذ می زدیم و آن را جلوی آفتاب می گذاشتیم. نور خورشید یواش یواش سیاهه جوهر را از بین می برد و کاغذ سفید می شد. برای بار سوم هم با قلم درشت روی آن می نوشتیم.
یا در مورد کتاب، کتاب در ده کم بود و نوبتی می چرخید. یادم است کتاب حسین کرد شبستری را هر کس سه یا چهار روز می توانست همراه خود داشته باشد و باید آن را به دیگری می داد تا همه بتوانند آن را مطالعه کنند.
این مقدمات را گفتم تا به این نکته برسم که ما تنگدست نبودیم ولی زندگی فقرآلودی را با حفظ آبرو می گذراندیم. خاطرم است پدربزرگم به من می گفت لطفی ببین زنگ تفریح مکتب، کدام دانش آموز نان جو می خورد و بیا به من بگو. اسم شناسنامه ای من لطف الله است. من هم به پدربزرگ اسامی هم کلاسی هایی که نان جو می خوردند را می دادم. آن موقع اوایل بهار دیگر ذخیره آرد گندم بعضی از روستائیان ته می کشید. آنها دور از چشم همسایه ها جو را می کوبیدند و با آرد آن نان جو درست می کردند.
حوالی نصفه شب، من و پدربزرگ یک خورجین برمی داشتیم و داخل آن را پر از نان گندم می کردیم و سراغ خانه هایی می رفتیم که نان جو می خوردند. پدربزرگ می گفت لطفی من نمی توانم مثل تو بدوم. سر کوچه می ایستم تا نترسی. برو خورجین را در خانه این ها بگذار و درشان را محکوم بکوب و بدو بدو بیا پیش من تا نفهمند چه کسی کمک کرده است.
این قبیل اتفاقات به کرات در دهکده ما می افتاد تا کسی گرسنه نماند.
چارلی چاپلین از چه می ترسید؟
شما در این شرایط فقرآلود بزرگ شدید. به نظر شما فقر چه تاثیری می تواند بر کشف و شکوفایی انواع استعدادهای مثبت داشته باشد؟
فراهانی: من خودم را انگشت کوچک چارلی چاپلین هم نمی دانم. یکبار از او پرسیدند اکنون که هم شهرت داری هم پول؛ از چه می ترسی؟ چارلی گفت: از فقر و گرسنگی.
با این شرایط و امکانات قلیل، چگونه تصمیم گرفتید بازیگر شوید؟
فراهانی: من عضو خانواده ای بودم که همه شان اهل ادب بودند. پدربزرگ من که از او یاد کردم آثار نظامی و سهروردی را می خواند. او تمام تلاشش را کرده بود که فرزندانش با سواد و معلومات شوند. پدرم هم شهادت خوان تعزیه بود. خانواده ما نذر کرده بودند هر سال در دهه محرم تعزیه بخوانند. خود پدربزرگم کرسیه نشین بود. کرسیه نشین ها شخصیت های منفی تعزیه یعنی شمربن ذی الجوشن، ابن زیاد، عمر سعد و از این قبیل هستند. آنها در گوشه ی از صحنه تعزیه بیتوته می کنند. کل سکو هم در اختیار امام حسین(ع) است که به این ها اولیاء می گویند.
من از ۶ سالگی در تعزیه علی اکبرخوانی می کردم و بعداز مدتی شروع به مخالف خوانی کردم. ۸ سال بیشتر نداشتم که دایی ام که از روشنفکران ایران بود و در دادگستری پست بزرگی داشت، ظاهرا در من استعدادی دید. او به پدر و مادرم گفت لطف الله را به تهران می برم تا آنجا درس بخواند. والدینم استقبال کرده و با خوشحالی مرا دست دایی ام سپردند.
پدر و مادر مرحومتان چرا خوشحال شدند؟
فراهانی: آخر من سه سال در مکتبخانه درس خوانده بودم و همه آن چه که می شد از مکتب آموخت را آموخته بودم. مثلا گلستان سعدی را تقریبا حفظ کرده بودم. پدر و مادرم هم دوست داشتند من تحصیلم را ادامه دهم.
نزد دایی ام ر فتم و تا کلاس نهم درس خواندم. بعد هم از خانه دایی ام رفتم و یک خانه مجردی ارزان قیمت در خیابان شهباز اجاره کردم. من خود را بچه چهارصد دستگاه و میدان ژاله می دانم. روزها کارگری می کردم تا خرج زندگی ام را درآورم. در کلاس دهم با آقایان مرتضی عقیلی، بهمن مفید و رضا میرلوحی آشنا و رفیق شدم و جمعی تئاتری را به نام گروه مفید تشکیل دادیم. در این گروه هم از دانش پدر بهمن مفید بهره گرفتیم، هم از سواد برادر خدابیامرزش بیژن مفید و هم از معلومات تئاتری زنده یاد بهمن. همه ما زیر نظر بیژن با اصول آکادمیک تئاتر آشنا شدیم.
در ۲۱ سالگی برای ادامه تئاتر به همراه گروه مفید به گروه شاهین سرکیسیان پیوستم، سرکیسیان بنیانگذار تئاتر ملی بود.
آقای سرکیسیان چه تاثیری روی شما گذاشت؟ اصلا چطور آدمی بود؟
فراهانی: او انسانی شیفته تئاتر بود. در پاریس درس این رشته هنری را خوانده بود. همیشه تئاتر می دید؛ چه در دانشگاه چه در تئاترهای عام. عاشق کنستانتین سرگئی استانیسلاوسکی (از بزرگان تاریخ تئاتر) بود. مکتبش هم مکتب آنتوان چخوف و در مجموع آدمی تنها و عزلت گزیده بود.
وقتی گروه هنر ملی را به اتفاق آقایان عباس جوانمرد، علی نصیریان، بیژن مفید، احمد براتلو تشکیل داد، اعضای این گروه چون جوان بودند شاهین را برنتافتند. شاهین مرد بسیار بسیار افسرده و عارف پیشه ای بود. او دوست صادق هدایت هم بود و در بانک مرکزی در یک اتاق با هم کار می کردند. هر دو زبان فرانسه را می دانستند. علت جدایی شاهین از این گروه را نمی توانم بگویم چون اولا عباس جوانمرد و بیژن مفید از استادان من بودند در ثانی اتفاقاتی در این گروه افتاد که برازنده تئاتر کشور نبود.
من سال ۱۳۴۱ کارم را با شاهین شروع کردم. من با شاگردی شاهین فهمیدم بازی درونی یعنی چه؟ او نوشته های استانیسلاوسکی را به فارسی ترجمه می کرد. شاهین درون پویی و تحلیل های بسیارعمیقی از شخصیت و موقعیت در تئاتر را یاد ما داد. ما هم که جوان بودیم و عاشق تئاتر، حرف ها و آموزش های او را با جان دل گوش می دادیم. هر روز از چهار صددستگاه پیاده راه می افتادیم و تا خیابان خردمند شمالی در خیابان کریم خان زند که خانه شاهین در آن بود می آمدیم. بعد از کلاس هم قدم زنان به خانه برمی گشتیم. ما با شاهین کارهای تئاتری زیادی انجام دادیم اما به بیشتر این تئاترها مجال اجرا داده نشد؛ البته بهتر بگویم به شاهین این فرصت داده نمی شد.
صادق هدایت
چرا؟
فراهانی: چون موضع گیری شاهین سرکیسیان با بعضی از شاگردانش همسو و یکسان نبود.
دق کردن از غصه
این اتفاقات پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ اتفاق افتاد یا قبل از آن؟
فراهانی: بعد از آن.
یعنی اجازه پخش هیچ کدام از آثارش به او یا اعضای تیمش داده نشد؟
فراهانی: شاهین با کمک های دکتر فروغ رییس دانشکده دراماتیک و دوستان دیگری که داشت اجراهایی را با نقش آفرینی ما در انجمن ایران و آمریکا داشت. ایشان همچنین با حمایت دکتر سیحون تئاترهایی را در مدرسه ادبیات دانشگاه تهران برگزار کرد.
او در سال ۱۳۴۴ به خاطر اجرای نمایشنامه روزنه آبی اکبر رادی، یخچالش را هم فروخت. نمایشنامه های فراوان او روی دستش مانده بود. تنگدست بود. این که به او اجازه درسالن تئاتر سنگلج نمی دادند به شدت او را می آزرد. این غصه مندی آنقدر او را اذیت کرد که در سال ۱۳۴۵ فوت کرد.
آربی آوانسیان
ما دو پرده از این نمایشنامه را کار کرده بودیم که ایشان درگذشت. روزنه آبی حداقل برای آن زمان، اثر تئاتری بسیار نو و باطراوتی بود. آربی آوانسیان با شنیدن خبر فوت شاهین از انگلستان به ایران آمد. چون خود آربی طراحی این اثر را انجام داده بود ما را جمع کرد و این کار را در انجمن ایران و آمریکا به اجرا گذاشت. روزنه آبی اولین نمایشنامه زنده یاد اکبر رادی بود.
شاهین رفت و درگذشت او غصه مندی تلخی داشت. او در تمام عمرش چه در ایران و چه در فرانسه، شادکام نبود. یک همدم و همخانه به نام سیف الله داشت که در کار خانه کمک او می کرد. شاهین آنقدر انسان منزه، سالم و شریفی بود که از دست دادنش برای ما ضربه روحی بزرگی بود. بعد از شاهین من در گروه های مختلف تئاتر نقش بازی کردم تا این که سر از گروه هنر ملی درآوردیم، گروهی که آقایان عباس جوانمرد و بهرام بیضایی آن را می چرخاندند.
