همنشینی هرمزگانی ها با کرانه های خلیج فارس زمینه ساز داد و ستد های دریایی را فراهم آورده و همین باعث می شود که فرهنگ هرمزگانی در قالب لباس و حتی گویش بندری به آنسوی آبها و کرانه های آفریقا هم رسوخ کند و بخشی از تاریخ و فرهنگ هرمزگان را باید در کشور هایی مانند تانزانیا و کنیا و سومالی جستجو کرد.
در این چهار راه فرهنگی یعنی هرمزگان می توان از همه ی اقوام نشانی یافت که صد البته میزان اثر پذیری دیگران از فرهنگ ایرانی و هرمزگانی بیش از ساکنین بومی بوده است کافی است به لباس های کشور های منطقه و حاشیه جنوبی خلیج فارس و حتی مناطقی از اسپانیا و پرتقال و ضرب دهل ها و نوای بربط ایرانی در مصر و شاخ افریقا نظری بیفکنید تا به این واقعیت پی ببرید که هرمزگان بیش از آنکه یک نام باشد یک فرهنگ است .
با این همه آنچه در پوشش مردم هرمزگان قابل توجه است ریشه دار بودن آن در فرهنگ و تمدن ایران است ... لباس و پوشش زنان بندری مشتمل بر 6 تکه به این شرح می باشد: پیراهن یا جومه- شلوار یا تنبن؛ لچک یا روسری یا جلبیل یا لیسی؛ پاپوش یا جوتی یا کوش؛ نقاب یا برکه یا برقع و چادر است.
تن پوش زنان هرمزگان
آنچه لباس و یا تن پوش زنان هرمزگان را زیبایی می بخشد نقش و طرح و رنگ است، پیراهن زنان هرمزگانی گاه بلند تا مچ پا و گاه تا زیر زانو میرسد که این مسئله از هر منطقه به منطقهای دیگر متفاوت است.
موضوع حائز اهمیت در لباس زنان هرمزگان نوع پارچه و رنگ آن است که جنس پارچه هایی که برای پیراهن های زنانه انتخاب میشود به علت گرمای هوا معمولا سبک و نازک است تا جریان هوا را به راحتی از میان آن عبور دهد، همچنین در انتخاب رنگ لباس از رنگ هایی مانند آبی، بنفش، صورتی و سبز بیشتر استفاده میشد.
انواع پیراهن های زنان هرمزگانی شامل کندوره، گون اشکم، نشته، آستین فراخ، کلوش، عجمی، چینی، گشاد عربی و ساده شلالی است.
پیراهن کمر چین
پیراهن کمر چین یکی از زیباترین پیراهن های قدیمی زنان هرمزگان است که نسبت به دیگر لباس های استان از قدمت بیشتری برخوردار است این تن پوش در گذشته در بندرعباس و شهرهای اطراف آن منجمله میناب و رودان طرفداران خاصی داشته است.
این تن پوش به همراه پیراهن بلوچی ولی با تزئینات ساده تر در منطقه شرقی و شهرهای اطراف آن عمومیت بیشتری نسبت به شهرهای شمالی و غربی منجمله بستک و حاجی آباد دارد و در نوع آداب و رسوم پوششی در منطقه سیریک و میناب و بعضی نقاط رودان که در گذشته جزیی از میناب میبود از پوشش شهرستان جاسک تاثیر گرفته است ما پیراهن های بلوچی را با دوختهای و تزئینات ساده تر در این مناطق مشاهده میکنیم به نحوی که در سیریک هم اکنون پیراهنهای بلوچی را با همان برش و دوخت ولی تزیینات متفاوت که اغلب با چرخ گلدوزی میشود میبینیم سپس به رودان و توابع که میرسیم این تزیینات باز کمتر شده است.
پیراهن کمرچین با شلوارهای دمپا گشاد و بندرت کندوره در سبک و سیاقی متفاوت گاه با یقه و نوار دوزی دستی و گاه با زری های بافته شده وارداتی دیده میشود. پیراهن کمر چین در این نواحی پیراهن دور چین (dorcin)نیز خوانده میشود.
کندوره پیراهن
کندوره یکی از پیراهنهای مشهور زنان بندرعباس است، پیراهن کندوره همان پیراهن «گاندورا اسپانیایی» اروپایی است که اعراب مسلمان قرن هشتم میلادی به جنوب ایتالیا و اسپانیا بردند و با استقبال خوب مردم اروپا مواجه شدند.
قد کندوره تا حوالی زانو می رسد و از پهلوی یقه به پایین گلابتون دوزی یا خوس دوزی می شود. و اطراف آن تا دور یقه این تزیینات ادامه دارد کندوره بیشتر در بندرعباس، میناب، خمیر و قشم رایج است. در مناطق شرق استان پیراهن بلوچی رایج است که البته بر روی این پیراهن ها هم با خوس کار شده، در بندرعباس و نواحی مرکزی مانند کنگ، بندرلنگه و بندرخمیر که به بندرعباس نزدیکترند، این لباس را تنگ تر و کوتاه تر و در شهرهایی مانند هرمز و قشم آن را با اندکی تغییرات که متأثر از پیراهن های عربی کشورهای حاشیه نشین خلیج فارس است با حذف برش دور کمر و گشادتر میدوزند.
اغلب رنگ های مورد استفاده برای این پیراهن رنگ های گرم و شادی مانند قرمز، بنفش، سبز، سرخابی، صورتی، نارنجی، زرد و به ندرت آبی فیروزهای است. این لباس دارای حاشیه نوار دوزی پهن در ناحیه دور کمر است و اندامی بودن آن و انتخاب قد تا حد زانو به مدل و دوخت آن تنوع میدهد و از طرف دیگر باعث نمایان شدن زیبایی شلوارهای بندری میشود.
شاید به همین علت است که کندوره رایج ترین پیراهن در بین زنان و دختران جوان بندری است. علاوه بر کندوره زنان از یک زیر پیراهن سفید فاقد آستین که از جنس پارچه های نازک و نخی و اغلب ولا سفید دوخته میشود استفاده میکنند.
در گذشته پیراهن کندوره را از پارچه های بمبایچی، چیناوی، ابریشمی، اطلسی رنگارنگ و چالوس میدوختند، به پیراهن کندوره "چهاردرزی" هم می گفتند که در اصل دارای شش درز بود.
شلوار بندری
شلوار بندری که به شلوار دم تنگ معروف است، از مچ پا تا زانو تنگ بوده و از زانو تا کمر حالت لوزی شکل به خود گرفته و کاملا گشاد و راحت است. این شلوار برشی مانند شلوار زنان ترکمن و کرد دارد و کمری آن را لیفهای دوخته و با کش یا پارچه محکم میکنند. شلوراهای بندری را به رنگ های سبز و قرمز و زرد، آبی و نارنجی و با پارچه هایی از جنس تترون، پوپلین و چیت برای استفاده روزمره و پارچه های کلفت و زریدار مثل اطلس و زربفت و ساتن برای مجالس و عروسی ها میدوزند.
برای راحتی در هنگام پوشدن دمپای شلوار را به طرف داخل پا چاک میدهند که با زیپ و یا دکمه ای دست ساز بسته میشود. دمپای شلوارهای بندری از مچ پا تا روی زانو تزیینات بسیار زیبایی دارد که نسبت به تن پوشها از تنوع بسیاری برخوردار بوده که از گذشته تا کنون در بین بانوان جایگاه خود را از دست نداده و به جرأت میتوان گفت که از میان لباسهای سنتی تنها شلوارهای بندری بقای خویش را حفظ کرده و هر روز با طرح و رنگ جدیدی مورد استفاده زنان سنتی پوش استان قرار میگیرد.
تزیینات شلوارهای بندری بر اساس نوع و محل جغرافیایی دوخت آن اسامی مختلفی دارد که عبارتند از: بادله تمام، ودویی دستی، ودویی چرخی، پولکی، حاشیه ای، سرپارچه ای، گلابتونی، خوس لنگه ای، ودویی اطلسی و نخی. شاید یکی از دلایل تنگی شلوار بندری رعایت نظافت و بهداشت می باشد زیرا تنگی آن سبب می شود شلوار با زمین تماس پیدا نکند. البته به علت عرض کم و وجود تزیینات و زیور آلات روی شلوار زیبایی خاصی به بانوان می دهد و قد آنان را بلند تر جلوه می دهد.
لچک
لچک در گذشته های دور یکی از پوشش های رایج مردم ساحل نشین هرمزگان بخصوص میناب و بندرعباس بود که برای زیبایی جلبیل بر روی سر قرار می گرفت استفاده از لچک تا قبل از واقعه ی کشف حجاب عمومیت بیشتری داشته است.
این پوشش نوعی کلاه بود که بخشی از پیشانی تا پشت سر و تا الله ی گوش را به صورت هلالی در بر می گرفت. بر روی لچک تزییناتی صورت می گرفت. روسری های بندری شامل جلبیل – اورنی- لیسی و جلبیل خوسی می باشد که با تزییناتی از قبیل خوس و گلابتون همراه است.
جلبیل خوسی جلبیل که نام دیگر آن «توری» میباشد، یک نوع پارچه توری سیاه رنگ به ابعاد 1×2 متر است که در گذشته دختران و زنان هرمزگانی به عنوان روسری بر روی لچک میبستند ولی امروزه در منزل از آن استفاده میکنند.
جلبیله ای مشهور بندری عبارتند از کلیبیچی، گروگیچی، جزیرهای، گزین، دریا، توری ابریشمی، ملافه ای، شیله کویتی. خوسدوزی یکی از هنرهایی است که برای تزئین جلبیل بکار میرود. پارچه هایی که برای بافت جلبیل به رنگ های سیاه، خوسی استفاده میشود، معمولا سفید، سبز و زرشکی هستند و نقوشی که بیشتر در آنها مورد توجه است، نقوش ستارگان 6 ،8 یا 12 ، دانه دانه ای (دیسکو)، گوشواره ای و طرح های دیگر می باشند اما بهترین نقش متعلق به تصویر شاهین است که به آن گل شاهینی میگویند. این جلبیل در بازارهای هرمزگان به تعداد زیادی در مغازهها دیده میشود. از جلبیل خوسی به دلیل زیبایی در عروسی ها استفاده میشود.
اورنی
این روسری دارای تزئینات بسیار متنوع به صورت گلهای ریز و درشت بته جقهای، گل بادامی و ... میباشد که در جلوی صورت و سطح داخلی آن با پولک و گلابتون و یا با نخهای طلایی و نقرهای و با چرخ گلدوزی میکنند. استفاده از این روسری نسبت به جلبیل ها، راحت تر و ساده تر است و از پارچه های حریر یا شیفون در رنگهای شاد و زنده همچون سبز، قرمز، با لباس نارنجی، زرشکی و آبی دوخته میشود و اصولا هماهنگ است.
اورنی را دور سر و صورت میپیچند و یک قسمت آن را روی سینه رها میکنند که در اصطلاح محلی به آن کول گفته میشود.
لیسی
شال نخی نرم و از جنس وال است که با رنگ های روشن و شاد تهیه و در تابستان از آن استفاده میشود. لیسی شال نسبتا بزرگی است که زنان هنگام کار یا مهمان داری از آن به جای چادر استفاده میکنند، که به ندرت شکبافی در این سرپوش به کار می رود.
برقع
در پوشاک بانوان هرمزگان ملحقاتی وجود دارد که علاوه بر جنبه تزئینی جنبه کاربردی نیز دارد و از مهمترین این ملحقات، برقع است. این نقاب در زبان محلی «برکه» نامیده میشود، سبب پوشیده شدن صورت زنان و دختران از غریبهها و محافظت صورت آنان از تابش نور خورشید میشود و اغلب زنان ساحل نشین قشم، بندرلنگه، جاسک و بندرعباس از آن استفاده میکنند ولی در مناطقی مانند رودان، حاجی آباد و بستک دیده نمیشود.
جنس برقع از پارچه های کتانی است و در قسمتی از آن که به هنگام پوشیدن روی بینی قرار میگیرد، از مقوا یا چوب باریک درخت خرما استفاده میکنند. رنگ و طرح برقع نشان میدهد که شخص استفاده کننده آن متعلق به چه شهر، طایفه و منطقهای از استان هرمزگان است. همچنین از روی رنگ برقع میتوان تشخیص داد که صاحب آن ازدواج کرده یا خیر و یا بیوه است.
در میناب خانمهای جوان متأهل و تازه عروسان از برقع هایی به رنگ قرمز استفاده میکنند. برقع های زنان متأهل مسنتر و صاحب فرزند به رنگ نارنجی است و خانم های سالخورده و زنان بیوه از برقع های مشکی استفاده میکنند.به نظر میرسد منشأ اصلی برقع، یونان بوده و از آنجا به اسپانیا و سپس به سرزمین بربرها و کرانه های عربستان، عمان و دریای پارس انتقال یافته است. برخی نیز بر این باورند که پرتغالی ها برقع پوشی را در کرانه های دریای پارس رواج داده اند.برقع انواع مختلفی دارد از جمله برقع بندری، برقع بلوچی، برقع قشمی و برقع محلی.
چادر بندری
چادر بندری یکی از زیباترین چادرها در سراسر کشور محسوب میشود. طرح رنگ و نوع پارچه منحصر بفرد این چادر زیبایی خاصی را برای آنها به وجود آورده است. بیشتر چادرها به رنگ های قهوهای خردلی، خاکستری مایل به آبی است که اغلب آنها از کشورهای عربی، هند و پاکستان وارد ایران میشود.
در یک قرن اخیر زنان بندری پارچههای گوناگونی را از جنس، رنگ و طرح مورد استفاده خود قرار دادند که به مرور زمان این پوشاک دستخوش تغییر قرار گرفت. پارچه هایی که در قرن حاضر در شهرهای بندرعباس، میناب، بندرلنگه به عنوان چادر مورد استفاده است عبارتند از شیله، شیله نیم طاقه، شیله بند زرد، شیله بند سبز، شیله نیم فاق براق، اطلس، کیش، ویل، ژورژت، سوفون، ویل لندنی، ویل گل ابریشمی و غیره. بیشتر چادرها به رنگ های قهوهای، خردلی و خاکستری مایل به آبی و دارای طرح ها و نقش های بسیار زیبا و جذاب است.
بیشتر نوعروسان از چادر ویل گل ابریشمی سبز رنگ استفاده میکردند. چادر عروسان حاشیه زیبا و پشت آن اشرمه (یک نوع زری دوزی) تزیین میشد. عروس و نوعروسان علاوه بر چادر ابریشمی از چادر سوفن ساده سبز رنگ با تزیینات خوس و گلابتون و پولک بوته دوزی هم استفاده میکردند.
در روزها و شبهای عروسی آن را میپوشیدند و در موقع حنابندان تمام بدن به استثناء دستها و پاها آن هم تا مچ در زیر چادر سبز مستور و پوشیده میشد. معمولا چادر بندری را به دو شیوه میبندند:لا نیم لا و کول زدن در یک روش یک گوشه را با دست بر روی دوش میاندازند و طرف دیگر آزاد است و در شیوه دیگر یک طرف چادر را دور سر میپیچیدند و گوشه آن را در ناحیه گوش رها میکنند.
