آشنایی با رویداد‌های پیش از واقعه کربلا می‌تواند بسیاری از سؤالات و ابهامات ما درباره قیام عاشورا را پاسخ بدهد. دلایل سکوت ظاهری امام حسین علیه السلام در زمان حکومت معاویه، پایبند ماندن به بیعتی که امام حسن علیه السلام بسته بود، خارج شدن آن حضرت از مدینه و رفتن به مکه، فرستادن جناب مسلم بن عقیل به سمت کوفه و مسائلی از این دست از رویداد‌های قبل از واقعه جان‌سوز کربلا و از عوامل زمینه‌ساز آن هستند که آشنایی با آن نیازمند مرور بخشی از تاریخ اسلام است.
اخبار مذهبی - خبرگزاری ما در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام حمید مظاهری استاد و محقق اسلامی، انجام داده به بررسی اوضاع و رویداد‌های قبل از واقعه عاشورا تا خروج امام حسین علیه السلام از مکه و حرکت به سمت کوفه پرداخته است. آن طور که این کارشناس تاریخی توضیح می‌دهد، وقتی خبر مرگ معاویه منتشر شد، عده‌ای دوستداران امام علی علیه السلام در خانه سلیمان بن صرد خزاعی جمع شدند و نامه‌ای برای امام حسین علیه السلام نوشتند که طی آن از امام درخواست کردند تا به کوفه که آن زمان مرکز حکومت اسلامی بود، بیایند.
البته تنها این نامه نبود که برای امام فرستاده می‌شد. مردم کوفه نامه‌های زیادی می‌نوشتند و مدام پیک‌هایی به سوی امام حسین علیه السلام می‌فرستادند و از آن حضرت درخواست می‌کردند که هر چه زودتر به کوفه وارد شوند. آن حضرت در جواب نامه‌های مردم کوفه، نامه‌ای نوشته و پسرعموی خود جناب مسلم بن عقیل را فرستادند تا از اوضاع کوفه و شرایط و رویکرد مردم آنجا گزارشی بدهد تا اگر درخواست‌های مردم و اظهار نیاز آن‌ها به حضور امام قطعی است و حقیقت دارد، ایشان به سمت کوفه حرکت کنند.
آن زمان نعمان بن بشیر والی کوفه بود که او بر جناب مسلم سخت نگرفت. همین رویکرد او موجب شد تعدادی از هواداران بنی‌امیه برای یزید نامه‌ای نوشته و به او گزارش دادند که نعمان بن بشیر فردی ضعیف و سست است و مردم در حال بیعت با فرستاده امام حسین علیه السلام هستند. به همین علت بود که یزید، نعمان بن بشیر را از حکومت کوفه برکنار کرده و به جای او عبیدالله بن زیاد را که آن موقع والی بصره بود با حفظ منصب، حاکم کوفه کرد و به او دستور داد که جناب مسلم را تعقیب کرده تا یا از شهر بیرون برود یا او را به قتل برسانند.
دلایل سکوت ظاهری امام در دوران حکومت معاویه
چرا امام حسین علیه السلام در دوران معاویه ملعون، مخالفت و قیام نکردند؟
در بعضی از مطالب این طور نوشته شده که امام حسین علیه السلام از صلح امام حسن علیه السلام با معاویه رضایت نداشته، اما به احترام که ایشان برادر بزرگ‌تر بوده‌اند، اعتراضی نکردند! این مطلب با موضوع امامت تطابق ندارد و از اساس غلط است. چون بر اساس اعتقادات شیعی امام مفترض الطاعه است و گفتار و اعمال او بر طبق اراده الهی و مصلحت امت است.
به بیان دیگر امام حسن علیه السلام که امام معصوم است، از هر نوع خطا به دور است و به همین علت مستوجب اعتراض نیست که کسی در برابر ایشان اعتراضی کند و امام حسین علیه السلام که خود مقام امامت دارد، از هر کسی به این موضوع آگاه‌تر بوده‌اند.
با این وجود دلیل سکوت امام حسین علیه السلام در برابر معاویه چه بود؟
امام حسین علیه السلام پس از شهادت امام حسن علیه السلام و رسیدن به مقام امامت، تا زمانی که معاویه زنده بود مخالفت علنی با او نکردند. چون طبق ظاهر و بنا بر مصالح با معاویه بیعت کرده بودند و این بیعت، هرچند که به مفهوم شناخته شدن او به عنوان خلیفه مسلمانان نبود، ولی به این معنا بوده که امام در مرحله ظاهر با او مخالفتی ندارند و نمی‌خواهند که بر علیه او قیام کنند.
در حقیقت امام حسین علیه السلام نمی‌خواستند این بیعت صوری و ظاهری را نقض کنند و این کار را به مصلحت امت اسلام نمی‌دانستند. البته باید بدانیم که این نوع رویکرد امام حسین علیه السلام به این مفهوم نبوده که ایشان با اعمال و کار‌های خلاف حق و خلاف اسلام معاویه موافق بوده‌اند یا آن را تایید می‌کردند.
به عنوان مثال معاویه ملعون به حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام جسارت می‌کرد یا با وجود بیعتی که با امام حسن علیه السلام بسته بود، برای پسرش یزید از مردم بیعت می‌گرفت و یا بدون حساب و بی‌محابا بیت‌المال مسلمین را بین خویشاوندان خودش بذل و بخشش می‌کرد و در راه اهداف سیاسی خودش خرج می‌کرد. امام حسین علیه السلام با همه این رفتار‌ها مخالف بودند و به انواع مختلف این مخالفت را ابراز می‌کردند، اما هنوز قیام را به صلاح نمی‌دانستند.
نحوه مواجهه امام حسین علیه السلام با بیعت یزید
اشاره کردید که معاویه برای پسرش یزید بیعت می‌گرفت. آیا او به سراغ حضرت اباعبدالله علیه السلام هم رفت؟
بله. در آن زمان آن حضرت یکی از مهم‌ترین افرادی بود که نظرش در میان مردم بسیار مهم و تأثیرگذار بود. درواقع آن زمان سه نفر دارای رأی و نظر تأثیرگذار بودند: امام حسین علیه السلام، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر. این افراد در موقعیت و شرایطی بودند که مورد توجه مردم و در نظر عامه لایق رسیدن به مقام خلافت بودند.
در آن زمان نحوه مواجهه آن حضرت با معاویه چگونه بود؟
امام حسین علیه السلام مانند دو نفر دیگر از پیشنهاد معاویه برای بیعت با یزید استقبال نکردند. البته توجه داشته باشید که دلایل آن حضرت با دلایل عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر تفاوت‌های زیادی داشت.
معاویه هم به همین علت وقتی به سفری در مکه و مدینه رفته بود، در وهله اول با این سه شخصیت با خوبی مواجهه نشد، ولی بعد در ظاهر امر آن‌ها را به گرمی پذیرفت و در باطن ماجرا هر سه را تهدید کرد که اگر در زمان اعلام جانشینی یزید مخالفت کنید، شما را به قتل می‌رسانیم. با این تهدید بود که هر سه نفر ساکت ماندند بدون اینکه اظهار مخالفت یا موافقت کنند.
مرگ معاویه و وقایع بعد از آن
بعد از مرگ معاویه چه اتفاقی افتاد که امام حسین علیه السلام از مکه خارج شدند؟
سال ۶۰ هجری بود که معاویه ملعون مرد و پسرش یزید حکومت پدر را به دست گرفت. اما برای اینکه پایه‌های قدرت خودش را محکم کند تصمیم گرفت از امام حسین علیه السلام، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر برای خودش بیعت بگیرد تا در نظر مردم موقعیت بهتری داشته باشد و همه تابع فرمانش باشند. به همین علت به شخصی به نام ولید بن عتبه نامه‌ای نوشت و به او دستور داد تا از این سه نفر، به زور هم که شده بیعت بگیرد.
خروج امام از مدینه
اما ولید موفق نشد از این سه شخصیت برای یزید بیعت بگیرد. در این میان امام حسین علیه السلام تصمیم گرفتند از مدینه خارج شوند و به مکه پناه ببرند. عبدالله بن زبیر هم به دلایلی چنین تصمیمی گرفت.
چرا امام علیه السلام به مکه رفتند؟ مگر مکه چه ویژگی‌ای داشت که آن حضرت آنجا را برای در امان ماندن از یزید انتخاب کردند؟
چون به دستور قرآن کریم، مکه نباید محل فسق و جدال باشد و هر کسی که وارد می‌شود باید در امان باشد. امام حسین علیه السلام با این رویکرد که یزید حداقل در نظر مردم مجبور است این امر را رعایت کند، به مکه رفتند.
مخالفت جناب محمد حنفیه
در این هجرت چه کسانی همراه امام حسین علیه السلام بودند؟
همه خانواده، فرزندان و برادران امام حسین علیه السلام به همراه ایشان بردند. به جز جناب محمد حنفیه که در مدینه ماند.
چرا؟
نظر محمد حنفیه این بود که حضرت اباعبدالله علیه السلام از یزید ملعون دوری کنند و به هیچ شهری از شهر‌های مشهور نروند که در این صورت احتمال جنگ و خونریزی و تعرض به جان ایشان وجود دارد. حتی او به امام حسین علیه السلام پیشنهاد کرد که اگر مکه امن بود در آنجا بمانند، ولی اگر امنیت نداشتند به بیابان‌ها و کوه‌ها بروند و صبر کنند تا نتیجه کار مشخص شود. اما امام حسین علیه السلام به مکه رفتند و به محض ورود با استقبال خوب مردم مواجه شدند.
اشاره کردید که عبدالله بن زبیر هم همان زمان به مکه رفته بود. موقعیت او در مکه چگونه بود؟ آیا او با امام حسین علیه السلام مراوده‌ای داشت؟
اقبال مردم نسبت به امام حسین علیه السلام بسیار زیاد بود. به طوری که دیگر کسی توجه نمی‌کرد که عبدالله بن زبیر هم به مکه آمده است. توجه نسبت به آن حضرت به قدری بود که عبدالله بن زبیر هم ناچار شده بود هر روز با مردم خدمت امام برود.
اوضاع کوفه بعد از مرگ معاویه
می‌دانیم که کوفه یکی از شهر‌های مهم آن زمان بود. همان زمان در کوفه چه خبر بود؟
بعد از مرگ معاویه مردم دو دسته بودند. عده‌ای که از قبل معاویه به قدرت و موقعیتی رسیده بودند از این اتفاق ناراحت بودند، ولی مؤمنان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام از اینکه دشمن سیاس و حیله‌گر به درک واصله شده، بسیار خوشحال بودند. ولی تلاش می‌کردند تا به نوعی جلوی حکومت و قدرت یزید ملعون را بگیرند.
نامه مردم کوفه برای دعوت از امام حسین علیه السلام
چگونه؟
وقتی خبر مرگ معاویه منتشر شد، عده‌ای دوستداران امام علی علیه السلام در خانه سلیمان بن صرد خزاعی جمع شدند و نامه‌ای برای امام حسین علیه السلام نوشتند که طی آن از امام درخواست کردند تا به کوفه که آن زمان مرکز حکومت اسلامی بود، بیایند.
البته تنها این نامه نبود که برای امام فرستاده می‌شد. مردم کوفه نامه‌های زیادی می‌نوشتند و مدام پیک‌هایی به سوی امام حسین علیه السلام می‌فرستادند و از آن حضرت درخواست می‌کردند که هر چه زودتر به کوفه وارد شوند.
همین جا بود که امام حسین علیه السلام، جناب مسلم بن عقیل را به کوفه فرستادند؟
بله. آن حضرت در جواب نامه‌های مردم کوفه، نامه‌ای نوشته و پسر عموی خود جناب مسلم بن عقیل را فرستادند تا از اوضاع کوفه و شرایط و رویکرد مردم آنجا گزارشی بدهد تا اگر درخواست‌های مردم و اظهار نیاز آن‌ها به حضور امام قطعی است و حقیقت دارد، ایشان به سمت کوفه حرکت کنند.
ظاهراً در ابتدای امر مردم به راحتی با جناب مسلم بن عقیل بیعت کردند. چرا آن زمان اوضاع آرام به نظر می‌رسید؟ آیا در این کار سیاستی وجود داشت؟
آن زمان نعمان بن بشیر والی کوفه بود که او بر جناب مسلم سخت نگرفت. همین رویکرد او موجب شد تعدادی از هواداران بنی‌امیه برای یزید نامه‌ای نوشته و به او گزارش دادند که نعمان بن بشیر فردی ضعیف و سست است و مردم در حال بیعت با فرستاده امام حسین علیه السلام هستند.
به همین علت بود که یزید، نعمان بن بشیر را از حکومت کوفه برکنار کرده و به جای او عبیدالله بن زیاد را که آن موقع والی بصره بود با حفظ منصب، حاکم کوفه کرد و به او دستور داد که جناب مسلم را تعقیب کرده تا یا از شهر بیرون برود یا او را به قتل برسانند.
عبیدالله بن زیاد هم فوراً به سمت کوفه حرکت کرد و حکومت را به دست گرفته و با سیاست وعده و وعید، نظر مردم را به خودش جلب کرد. درنهایت مردم با همین وعده‌های ابن زیاد، جناب مسلم را تنها گذاشتند و این کار آن‌ها موجب شد سفیر امام حسین علیه السلام در نهایت مظلومیت به شهادت برسد.
این در حالی بود که جناب مسلم قبل از شهادت خود، بنا بر بیعت قبلی مردم، به امام حسین علیه السلام این طور خبر داده بود که به سمت کوفه بیایید که مردم در انتظار شما هستند. اما خبر شهادت او زمانی به امام علیه السلام رسید که آن حضرت به همراه خانواده و جمعی از یاران خود از مکه به سمت کوفه خارج شده بودند.
