دورانی که شیعیان در عصر غیبت سپری می‌کنند، بی تردید دورانی مملو از امتحان و سختی است. دوری از امام زمان و نبود ارتباط با وی، انسان را در مسیری تاریک قرار می‌دهد که هر لحظه ممکن است وی از راه اصلی به بیراهه برود. در این دوران وانفسا تنها واسطه‌ها هستند که می‌توانند کمی خلا نبود امام زمان (عج) را پر کنند. واسطه‌هایی که باید برمبنای معیار‌هایی که در احادیث به آن اشاره شده است، (مانند تقوا، حفاظت از دین، مخالف هوای نفس بودن) شناسایی شده و با آن‌ها ارتباط برقرار کرد.
در دوران غیبت صغری، خود معصومان نایبان را انتخاب کردند. دو نایب اول یعنی عثمان بن سعید و محمد بن عثمان به دست امام حسن عسگری (ع) و حسین بن روح و علی بن محمد به فرمان امام زمان (عج) انتخاب شدند. عصر غیبت صغری که به پایان رسید، غیبت کبری بدون معرفی نایبان آغاز شد. در خصوص نواب خاص امام زمان (ع) با حجت الاسلام و المسلمین سید حسین حسینی نظام، کارشناس مذهبی گفتگو کردیم. او به خبرنگار قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان، گفت: چهار نماینده‌ی امام زمان (عج) به این دلیل با عنوان نواب خاص مشهور شدند که از سوی امام معصوم (ع) آن هم به صورت مشخص و با اسم، انتخاب شدند. علاوه بر نواب خاص، افرادی به عنوان نواب عام هم فعالیت می‌کنند. منظور از نواب عام همان مراجع تقلید و عالمان دینی هستند. البته که در روایات به مراجع تقلید و نایبان عام اشاره شده است و صفت آن‌ها در روایات گوناگون ذکر شده.
وی ادامه داد: پیش از نواب اربعه، ما نایب دیگری هم برای امام معصوم داشتیم که در عصر غیبت انتخاب نشده است. مثلا مسلم بن عقیل نایب خاص امام حسین (ع) بودند. نکته دیگر این است که نواب خاص حضرت مهدی (عج) فقط مخصوص عصر غیبت صغری بودند و ما در غیبت کبری نایب خاص نداریم. در عصر غیبت صغری، امام زمان (عج) فقط برای مردم غایب بودند، اما برای خواص قابل مشاهده بودند، ضمن اینکه ارتباط مردم با امام زمان (عج) در غیبت صغری کاملا قطع نشده بود، اما در غیبت کبری این اتفاق افتاد.
این کارشناس مذهبی در خصوص کیفیت ارتباط نواب خاص با حضرت حجت (عج) بیان کرد: همیشه امام زمان (عج) در دسترس نایبان نبود و فقط در مواقعی خاص این چهار نفر از نزدیک حضرت مهدی (عج) را می‌دیدند. مردم مشکلات و سوالاتشان را به نواب خاص می‌گفتند. نواب هم در اکثر مواقع از طریق نامه سوالات را به دست حضرت مهدی (عج) می‌رساندند. یکی از راه‌های ارسال نامه این بود که مثلا نامه‌ها را در کوهی که امام زمان (عج) معین می‌کردند، قرار می‌دادند و بعد از ساعتی آن نامه را در همان جا همراه با پاسخ دریافت می‌کردند. مثلا یکی از شیعیان به نام ابن بابویه حسرت فرزند دار شدن داشت. او در نامه‌ای این موضوع را از طریق حسین بن روح با امام زمان (عج) در میان گذاشت؛ حضرت مهدی (عج) در پاسخ به این نامه فرمودند که ما برای شما آرزو کردیم که صاحب فرزند شوید؛ ان شاء الله به زودی شما صاحب دو فرزند می‌شوید. پس از آن بود که خداوند به این مرد شیخ صدوق صاحب کتاب «مَن لایَحضُرُه اَلفَقیه» را عطا کرد. دیگر فرزند وی هم از عالمان دینی شد.
حجت الاسلام و المسلمین حسینی در ادامه به موضوع انتخاب نواب خاص اشاره کرد و گفت: روزی امام حسن عسگری (ع) یاران خاصشان را به جلسه‌ای مخفیانه دعوت کردند. آن روز حضرت مهدی (عج) را به عنوان جانشینشان معرفی کرده و در همان جلسه موضوع غیبت را مطرح کردند. سپس امام حسن عسگری (ع) محمد بن عثمان را به عنوان نایب خود معرفی کردند و گفتند، بعد از شهادت من او نایب ماست. از احمد بن اسحاق قمی جمله‌ای از امام حسن عسگری (ع) درباره‌ی عثمان بن سعید نقل کردند که امام (ع) فرمودند: «او و پسرش، مورد وثوق ما هستند. اگر این دو چیزی به دیگران گفتند، از جانب ما گفتند.» فرزند عثمان که نامش محمد بود، دومین نایب خاص امام زمان (عج) بود.
این سخنران مذهبی در خصوص این که نایبان خاص در مواردی مورد پذیرش مردم و حتی علما قرار نمی‌گرفتند، بیان کرد: ظاهران محمد بن عثمان آنقدر برای معرفیش به مردم به عنوان نایب خاص مشکل داشت که حتی برخی از علمای زمان و بزرگان شیعه می‌گفتند، هنوز نایب بودن وی برای ما اثبات نشده است. کار به جایی رسید که از وی خواستند کراماتش را نشان دهد و برخی از این طریق، او را پذیرفتند؛ بنابراین نواب خاص هم به راحتی نتوانستند خود را به مردم اثبات کنند. کمااینکه امامان ما هم برای اثبات خود، دشواری‌هایی داشتند. به همین دلیل است که فرقه‌های مختلف در میان مسلمانان شکل گرفت. نکته‌ی دیگر اینکه هر یک از نایبان خاص، وکلایی در شهر‌های مختلف داشتند که پیام‌ها را به گوش مردم می‌رساندند.
حجت الاسلام حسینی در ادامه به ویژگی نایبان خاص پرداخت و اظهار کرد: عثمان بن سعید، نزدیک به هفت سال نایب خاص بود. او سه امام معصوم را درک کرد. نکته جالب این است که دیگر پسر عثمان که نامش احمد بود، می‌خواست خود را به جای برادرش محمد به عنوان نایب امام زمان (عج) و جانشین پدرش معرفی کند. کار به جایی رسید که احمد بن عثمان مورد لعن امام زمان (عج) قرار گرفت. وقتی محمد بن عثمان نایب امام زمان (عج) شد، حضرت مهدی (عج) به وی نامه‌ای زدند و فرمودند: «با وفات پدر بزرگوارتان ما مصیبت زده شدیم... از سعادت مندی پدر همین بس که فرزندی، چون شما دارد.» شغل محمد بن عثمان روغن فروشی بود. او حدود ۴۰ سال نیابت امام زمان (عج) را بر عهده داشت. دعای سمات، دعای افتتاح و زیارت آل یاسین به روایت ایشان به دست ما رسیده است.
این پژوهشگر دینی ادامه داد: محمد بن عثمان پیش از فوتش ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی را به عنوان نایب سوم معرفی کرد. حسین بن روح یک ایرانی بود که عده‌ای معتقدند، وی اهل قم بوده است. او هم به زبان عربی هم به زبان فارسی، تسلط داشت. حسین بن روح توانست با زیرکی و تقیه در دستگاه عباسی نفوذ کند و صاحب جایگاه و موقعیت مناسبی شود. یکی از نماینده‌ها یا وکلای حسین بن روح دچار انحراف شدید می‌شود، به گونه‌ای که به ارتداد می‌رسد. زیارت رجبیه از حسین بن روح روایت شده است. آخرین نایب امام زمان (عج) علی بن محمد نام داشت که فقط سه سال عهده دار این وظیفه بود. امام زمان (عج) ۶ روز مانده به درگذشت علی بن محمد به وی اطلاع داد که او جانشینی را برای خود انتخاب نکند؛ چراکه غیبت کبری آغاز می‌شود. ویژگی مشترک همه این نایبان، ایمان فراوان، امانت داری از اسرار امام (عج) و مردم، تیز هوشی، تقیه کردن و دیگر صفات حسنه بود. آن‌ها در خفقان دوران عباسیان، به گونه‌ای عمل می‌کردند که بسیاری آن‌ها را به عنوان شیعه نمی‌شناختند. با این تلاش‌ها شیعه زنده ماند.
