همه ما نماز‌های یومیه خود را باید به سمت خانه کعبه بخوانیم، اما سوالی که پیش می‌آید این است که در داخل خانه کعبه نماز به چه شکلی خوانده می‌شود؟
در همین راستا اقدام به جمع آوری اطلاعاتی پیرامون قبله و اعمالی که باید به سمت قبله انجام گیرد و همچنین احکام مربوط به خواندن نماز در داخل کعبه نموده ایم، پس پیشنهاد می‌کنیم این مطلب را از دست ندهید.
قبله کجاست؟
قبله یا نمازسوی در اصطلاح اسلامی، به سمتی گفته می‌شود که مسلمانان رو به آن نماز می‌گزارند. این جهت نه فقط در احکام نماز بلکه در بسیاری از دیگر احکام اسلامی همچون ذبح حیوانات و دفن مردگان اهمیت دارد. جهت قبله در ابتدای اسلام به‌سوی مسجدالاقصی بود که در سال دوم هجرت به سمت کعبه تغییر یافت. آیات ۱۴۲ تا ۱۴۴ سورهٔ بقره در این باره نازل شدند.
مردگان را در قبر به شکلی روی دست راست می‌خوابانند که بدنشان رو به قبله باشد. بسیاری از کار‌های مسلمانان (مانند خوابیدن، دعا کردن، غذا خوردن، نشستن و…) مستحب است رو به قبله باشد. قبلهٔ مسلمانان ابتدا به طرف بیت‌المقدس بود، که بعد‌ها در هنگام اقامت محمد در مدینه به سوی کعبه (درون مسجدالحرام) تغییر کرد. عرض جغرافیایی کعبه ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه و ۲۱ ثانیه شمالی و طول جغرافیایی آن ۳۹ درجه و ۴۹ دقیقه و ۳۴٫۲۵ ثانیه شرقی است.
قبله اول و تغییر آن
قبله در لغت به معنای سمت و جهت است و در اصطلاح به کعبه یا جهتی گفته می‌شود که کعبه در آن قرار دارد.
پیامبر (ص) در مکه و سال‌های نخست پس از هجرت در مدینه، به سوی بیت المقدس نماز می‌گزارد؛ اما خواستِ قلبی او نماز‌گزاردن به سوی کعبه بود و بدین جهت در انتظار وحی و تغییر قبله به سر می‌برد. خداوند با نزول آیه قبله، او را خشنود کرد و به تغییر قبله به سوی مسجدالحرام فرمان داد:
قَد نَرَی تَقَلُّبَ وَجهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّینَّکَ قِبلَةً تَرضَاهَا فَوَلِّ وَجهَکَ شَطرَ المَسجِدِ الحَرَامِ وَحَیثُ مَا کُنتُم فَوَلُّوا وُجُوِهَکُم شَطرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوْتُوا الکِتَابَ لَیعلَمُونَ أَنَّهُ الحَقُّ مِن رَّبِّهِم وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یعمَلُونَ (ترجمه: نگریستنت را به اطراف آسمان می‌بینیم. تو را به سوی قبله‌ای که می‌پسندی می‌گردانیم. پس روی به جانب مسجدالحرام کن؛ و هر جا که باشید روی بدان جانب کنید. اهل کتاب می‌دانند که این دگرگونی به حق و از جانب پروردگارشان بوده است؛ و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست.) [ بقره–۱۴۴]
مفسران درباره زمان و مکان نزول آیه قبله و تغییر آن، اتفاق نظر ندارند و زمان آن را بین ۶ تا ۱۹ ماه پس از هجرت یاد کرده‌اند. علامه طباطبایی معتقد است که صحیح‌ترین قول برای زمان تغییر قبله ماه رجب سال دوم از هجرت، یعنى ماه هفدهم از هجرت می‌باشد.
مکان نزول و جاری شدن حکم تغییر قبله، بر پایه نقل‌های گوناگون، یا مسجد محله بنی سَلِمه در شمال غربی مدینه است که به «مسجد القبلتین» مشهور است، یا مسجد قبیله «بنی سالم بن عوف» که پیامبر (ص) نخستین نماز جمعه را در آن گزارد و یا مسجد خود پیامبر (ص) دانسته شده است.
موارد رعایت قبله
مواردی که رعایت قبله واجب است:
نماز‌های واجب
نماز‌های واجب و قضای آن‌ها و نماز احتیاط و سجده و تشهد فراموش شده رو به قبله انجام می‌شوند، یعنی باید طوری ایستاد که مردم بگویند رو به قبله ایستاده است. بیشتر مراجع تقلید معتقدند لازم نیست زانو و نوک پا‌ها رو به قبله باشند.
کسی که نمی‌تواند ایستاده یا نشسته نماز بخواند، باید در حال نماز به پهلوی راست طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر ممکن نیست باید به پهلوی چپ طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر نتوانست باید به پشت بخوابد به طوری که کف پای او رو به قبله باشد.
جان دادن، نماز و دفن مردگان
احتضار: مسلمانی که در حال جان دادن است را باید به پشت بخوابانند؛ به طوری که کف پاهایش به طرف قبله باشد.
نماز میت: کسی که بر میت نماز می‌خواند، باید رو به قبله باشد و واجب است میت را مقابل او به پشت بخوابانند، به طوری که سر او به طرف راست نمازگزار و پای او به طرف چپ نمازگزار باشد.
به‌خاک‌سپاری: میت را باید در قبر به پهلوی راست طوری بخوابانند که جلوی بدن او رو به قبله باشد.
ذِبح و نَحر حیوانات
در موقع سر بریدن حیوانات (ذِبح شرعی) یا نحر شتر، باید جلو بدن حیوان رو به قبله باشد.
موارد استحباب رعایت قبله
مواردی که رعایت قبله مستحب است:
در حال دعا
در حال قرائت قرآن
در حال ذکر
در حال تعقیبات نماز
در حال سجده شکر
در حال سجده واجب قرآن (عزائم)
در حال نشستن یا خوابیدن
موارد حرمت و کراهت رو به قبله بودن
هنگام دفع ادرار و مدفوع باید طرف جلو بدن، یعنی شکم و سینه رو به قبله یا پشت به قبله نباشد و احتیاط واجب آن است که بچه را برای این کار رو به قبله یا پشت به قبله ننشانند، ولی اگر خود بچه بنشیند، لازم نیست جلوی او را بگیرند.
مواردی که رو به قبله بودن مکروه است:
۱-در حال پوشیدن شلوار
۲- در حال جِماع (همبستری)
۳-در هر حالی که منافات با شأن قبله داشته باشد.
روش‌های شرعی تشخیص قبله
اطمینان خود شخص به جهت قبله
بیان دو شاهد عادل که خودشان جهت قبله را یافته باشند.
گفته کسی که از روی قواعد علمی قبله را تشخیص می‌دهد و گفته او اطمینان‌آور است.
اگر هیچ‌کدام از سه مرحله قبلی وجود نداشت، به ظن و گمان خود عمل می‌کند و در صورت امکان باید راهی را انتخاب کند که دقت بیشتری دارد.
در صورتی که شخص نتوانست جهت قبله را پیدا کند، لازم است به چهار طرف نماز بخواند. در داخل خود کعبه به هر سمتی می‌توان نماز خواند.
قبله در سفر‌های فضایی: برخی معتقدند در سفر‌های فضایی اگر به سمت کره زمین بایستند، رو به قبله ایستاده‌اند، ولی اگر نتوانستند جهت کره زمین را تشخیص دهند، باید به چهار جهت نماز بخوانند.
روش‌های علمی قبله‌یابی
از دیرباز راه‌های گوناگونی برای تشخیص جهت قبله وجود داشت که بسیاری از آن‌ها مبتنی بر جایگاه ستارگان در آسمان به ویژه ستاره قطبی بود.
ستاره قطبی
در نیمکره شمالی زمین یکی از ساده‌ترین راه‌های یافتن ستاره قطبی، دیدن صورت فلکی دُبِّ اکبر (خرس بزرگ) و همچنین صورت فلکی ذاتُ الکُرسی است. صورت فلکی خرس بزرگ را به صورت یک ملاقه در آسمان می‌توان یافت. اگر فاصله دو ستاره نوک این ملاقه را ۵ برابر کنید و ادامه دهید، به ستاره قطبی می‌رسید. ستاره قطبی، اولین ستاره صورت فلکی دُبِّ اصغر (خرس کوچک) است. صورت فلکی ذات الکرسی، ۵ ستاره دارد که به صورت M. یا W. قرار گرفته‌اند. اگر ستاره وسط W. (راس زاویه وسطی) را ۵ برابر فاصله آن نسبت به ستاره‌های اطراف به سمت جلو ادامه دهیم، به ستاره قطبی می‌رسیم. صورت فلکی ذات الکرسی و دب اکبر تقریبا رو به روی هم قرار گرفته‌اند و بنابراین با یافتن یکی، دیگری هم به راحتی قابل یافتن است. این دو صورت فلکی هیچگاه غروب نمی‌کنند و همیشه در یک شب صاف قابل رؤیتند.
پس از یافتن ستاره قطبی که در شمال قرار دارد، رو به جنوب می‌ایستیم و با دانستن مقدار انحراف قبله از جهت جنوب به سمت غرب که برای شهر‌های مختلف ایران از ۱۷ درجه برای ارومیه تا ۷۲ درجه برای زاهدان متفاوت است، جهت قبله را مشخص می‌کنیم.
سایه نور خورشید یا ماه
یکی از شیوه‌های دقیق جهت‌یابی قبله، استفاده از سایه شاخص به هنگام اذان ظهر مکّه در دو روز خاص از سال است. خورشید در این هنگام بر مکه عمود می‌تابد و سایه‌ای برای کعبه وجود ندارد. برای کسانی که در شمال مکه قرار دارند (مانند ایران)، سمت سایه خورشید هنگام ظهر در مکه دقیقا به سمت کعبه خواهد بود. این دو روز، ۷ خرداد ساعت ۱۳ و ۴۸ دقیقه و ۲۵ تیر ساعت ۱۳ و ۵۷ دقیقه به وقت رسمی ایران است.
این دو تاریخ در بعضی سال‌ها گاهی یک روز جلوتر هستند، البته برای قبله‌نمایی در مقیاس معمولی، تفاوت چشمگیری در روز قبل یا بعد این دو تاریخ وجود ندارد و روز‌های همجوار تنها یک دقیقه تفاوت زمانی نشان می‌دهند.
قطب‌نما‌های مغناطیسی
پس از اختراع قطب‌نما، این وسیله جایگزین مناسبی برای روش‌های سابق قبله‌یابی شد. امروزه با توجه به میدان‌های مغناطیسی دستگاه‌های مختلف برقی و آهن‌آلات به کار رفته در ساختمان، این قطب‌نما‌ها دقت گذشته را ندارند.
استفاده از ساعت عقربه‌ای
در هنگام روز، ساعت را به طور افقی گرفته و عقربه ساعت شمار را به طرف خورشید قرار می‌دهیم. نیمساز زاویه بین عقربه ساعت‌شمار و علامت ساعت دوازده، سمت جنوب را نشان خواهد داد و با دانستن زاویه قبله از جنوب، جهت قبله مشخص خواهد شد.
در صورت استفاده از ساعت‌های دیجیتالی، برای تعیین جهت کافی است که ساعت را خوانده و سپس روی کاغذ ساعتی عقربه‌دار که همان ساعت را نشان می‌دهد رسم کرده و جهت جنوب را مشخص کنیم.
نرم افزار‌های جدید
برخی از نرم افزار‌ها (به ویژه برای گوشی‌های هوشمند) در هر لحظه از شبانه‌روز که ماه یا خورشید قابل مشاهده باشند، زاویه و جهت قبله را برای شهر‌های مختلف نشان می‌دهند.
گوگل مپ
با گسترش اینترنت و نقشه‌های ماهواره‌ای، به راحتی می‌توان جهت دقیق قبله را مشخص کرد.
نماز خواندن در داخل کعبه چگونه است و چه حکمی دارد؟
پاسخ آیت الله مکارم شیرازی:
احتیاط واجب آن است که نماز واجب را در خانه کعبه نخوانند، ولى نماز مستحب اشکال ندارد، بلکه مستحب است در داخل خانه کعبه در مقابل هر زاویه اى دو رکعت نماز بخوانند.
نماز بر پشت بام کعبه خواه واجب یا مستحب اشکال دارد، مگر این که ضرورت داشته باشد.
احتیاط واجب این است که نماز واجب را در حجر اسماعیل و داخل کعبه نخوانند، ولى نماز مستحبّ مانعى ندارد، بلکه فضیلت دارد.
پاسخ آیت الله فاضل لنکرانی:
خواندن نماز‌های واجب بر بام کعبه و یا داخل آن به احتیاط واجب جایز نیست. ولی درحال ناچاری اشکال ندارد، هم چنین خواندن نماز‌های مستحبی بر بام کعبه و داخل آن صحیح است.
اگر کسی بر بام یا داخل کعبه نماز بخواند، به هر طرف که نماز بخواند صحیح است، چون هر طرف که قرار بگیرد رو به کعبه صدق می‌کند و خانه کعبه مقابل صورت او قرار دارد.
پاسخ آیت الله صافی گلپایگانی:
احتیاط واجب آن است که در خانه کعبه و بر بام آن نماز واجب را نخوانند، ولی در حال ناچاری اشکال ندارد.
پاسخ آیت الله سیستانی:
در حال اختیار نماز واجب را نخوانند.
