نماز، دعا، نیایش، راز و نیاز با پروردگار جهانیان، ذکر گفتن و ...اعمالی است که بندگان خداوند سعی می کنند آن را با کیفیت هرچه بیشتر انجام دهند.
یکی از این عبادات ، نماز و راز و نیاز در دل تاریکی شب و به دور از هر گونه هیاهو و نیازهای روزمره است، بنده ای که نیمه شب تنها به عشق پروردگارش از خواب برمی خیزد و خود را را برای دیدار معبودش آماده می کند، با او به راز و نیاز می پردازد و به نوعی با پروردگارش عشق بازی می کند.
اما در این بین اسامی مختلفی به این راز و نیازهای عاشقانه داده شده است از قبیل نماز شب یا نماز تهجد، که قصد داریم این موضوع را بررسی کنیم، پس اگر می خواهید برای ملاقات با عشقتان (خداوند) راه جدیدی را طی کنید، بسم الله....
تهجد به چه معناست؟
تهجّد: شب زنده داری برای عبادت.
ریشۀ واژۀ تهجّد «ه ج د» از اضداد است که هم به معنای در شب خفتن آمده و هم در شب بیدار بودن.
مراد از آن در فقه، شب زنده داری جهت اقامۀ نماز شب، تلاوت قرآن، ذکر خداوند و طلب مغفرت است.
بهترین زمان خواندن نماز شب
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:
«ان آخر اللیل فی التهجد احب إلی من أوله، لان اللّه یقول «و بالاْءَسحارِهُم یسْتَغْفِرُونَ»؛ آخر شب برای نماز شب (تهجّد) نزد من محبوب تر است از آغاز آن؛ زیرا خداوند می فرماید: پرهیزگاران در سحرگاهان استغفار می کنند.
و در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده:
«کانوا یستغفرون اللّه فی الوتر و سبعین مرة فی السحر»؛ نیکوکارانِ بهشتی در نماز وتر به هنگام سحر هفتاد مرتبه از خدا طلب آمرزش می کردند.
یکی از اختصاصات پیامبر صلی الله علیه و آله تهجّد و شب زنده داری است و بسیاری از فقیهان، مانند محقّق کرکی رحمه الله، محقّق اردبیلی و محقّق حلّی وجوب تهجّد شبانه را برای پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند.
برای وجوب تهجّد بر آن حضرت به آیه زیر، استدلال شده است: «وَ مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّک»؛ و پاره ای از شب را به نماز بیدار باش که این برای تو ای پیامبر، افزون بر نمازهای واجب است. حال سوال این است آیا این وجوب توسط آیات دیگر نسخ شد.
بررسی لغوی مفاد آیه وجوب تهجد
طریحی رحمه الله می گوید: تهجّد در لغت به دو معنای متضاد آمده است؛ بیداری در شب و نیز خوابیدن در شب.
و نیز ابن فارس می گوید: مراد از تهجّد در اینجا همان بیداری برای خواندن نماز شب است.
چگونگی استدلال به آیه به این صورت است که خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را به شب زنده داری دستور داده است: «فَتَهَجَّدْ» و امر، دلالت بر وجوب می کند. با توجّه به اینکه کلمه «نافلة» در آیه در معنای استحباب، ظهور دارد، برخی مانند محقّق کرکی رحمه الله برای اینکه تهجّد در آیه، واجب باشد، به مجازگویی متوسّل شده و گفته اند: هر چند معنای حقیقی کلمه «نافلة» استحباب است، ولی در این آیه از روی مجاز به معنای وجوب به کار رفته است.
بنابراین معنای آیه چنین می شود: «و پاره ای از شب را به نماز بیدار باش که این برای تو واجب است»!
حق این است که برای استدلال به آیه یاد شده نیازی به این نیست که قائل به مجاز شویم، زیرا کلمه «نافلة» در معنای لغوی اش که به معنای «زیادی» است، به کار رفته است؛ چنانچه طبرسی رحمه الله و علّامه حلّی رحمه الله همین برداشت را کرده اند و در معنای «نافلة لک» گفته اند: افزون بر دیگر واجبات، خداوند تهجّد را نیز بر آن حضرت واجب کرده است.
بنابراین از آیه، وجوب تهجّد استفاده می شود و مجازی هم صورت نگرفته است.
آیا آیه وجوب نماز شب پیامبر، نسخ شد؟
برخی از فقیهان اهل سنّت مانند شافعی، نووی و... قائل به اشتراک شده و بر این باورند که در ابتدا تهجّد شبانه بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده است، ولی این وجوب، نسخ شده است و تهجّد برای پیامبر صلی الله علیه و آله مانند امّت آن حضرت، مستحب و فضیلت شده است.
آنان کلمه «نافلة» در آیه «وَ مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّک» را به معنای فضیلت دانسته و این آیه را ناسخ آیاتی می دانند که تهجّد را بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب کرده است. از میان فقیهان شیعه، شیخ طوسی رحمه الله و علّامه حلّی رحمه الله نیز همین مطلب را باور دارند. ولی این برداشتِ درستی نیست، زیرا افزون بر آنکه خلاف نظر مشهور فقیهان شیعه و سنّی است، بر اساس احادیث قابل توجّهی ، تهجّد شبانه(نماز شب) بر پیامبر صلی الله علیه و آله برای همیشه واجب شده است و این بیانگر آن است که وجوب نماز شب و تهجّد از احکام اختصاصی پیامبر صلی الله علیه و آله است.
در روایتی از عمّار ساباطی چنین نقل شده است: کنّا جلوساً عند أبی عبداللّه علیه السلام بمنی فقال له رجل: ما تقول فی النوافل؟ فقال: فریضة. قال: ففزعنا و فزع الرجل. فقال أبو عبداللّه علیه السلام: إنما أعنی صلاة اللیل علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إن اللّه یقول: «وَ مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّک»؛ در سرزمین منا در محضر امام صادق علیه السلام نشسته بودیم، یک نفر به آن حضرت گفت: نظر شما درباره نافله ها چیست؟ امام علیه السلام فرمود: واجب است.
عمّار ساباطی می گوید: پس ما ترسیدیم و آن مرد نیز ترسید. سپس امام صادق علیه السلام فرمود: همانا قصد من نماز شب بر رسول خداست، چرا که خداوند می گوید: «وَ مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّک...». بسیاری از فقیهان مانند محدّث بحرانی،امام المحقّقین نجفی و علّامه مجلسی این روایت را دلیل وجوب نماز و تهجّد شبانه بر پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته اند.
از آنچه گذشت نتیجه می گیریم که تهجّد بر پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت اختصاصی واجب است و روایت عمّار ساباطی می تواند تأیید کننده دلالت آیه بر وجوب تهجّد بر پیامبر صلی الله علیه و آله باشد.
نماز شب و سحرخیزی از منظر قرآن مجید
در قرآن کریم ۱۱۲ مرتبه در ۴۵ سوره درباره نماز اوامری آمده است و نیز در ۱۷ آیه درباره نماز شب و دعوت بندگان برای برپا داشتن آن آمده است و این همه نشان از اهمیت فراوان خلوت شبانه با معبود محمود دارد.
در میان نوافل، «نماز شب» جایگاه خاصى دارد و تاکید فراوانى که در آیات قرآن و احادیث درباره آن است، به مراتب بیش از نمازهاى دیگر مستحب است و به همین جهت، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت داشتند و به تهجد و عبادت نیمه شب می پرداختند.
تا آنجا که نماز شب را خداوند، بر بنده محبوبش حضرت محمد (ص) واجب کرده و چنین فرمان داده بود: «و من اللیل فتهجد به نافلة لک»؛ بخشى از شب را به عنوان نافله به تهجد بپرداز.
احادیث و روایاتی در مورد نماز شب
امام صادق(ع) در این باره می فرماید:
نماز شب چهره را زیبا، اخلاق را نیکو، بو را خوش، روزی را فراوان و قرض را ادا می کند، غم رامی زداید و دیده را جلا می کند. این روایت تصریح می کند که شب زنده داری تأثیر مستقیم و عمیق در جسم وجان، اخلاق و رفتار، حتی مقام معیشتی افراد دارد.
مردی خدمت امیرمؤمنان (ع) عرض کرد:
"من، توفیق شب زنده داری رانمی یابم!" امام فرمود: «تو کسی هستی که گناهانت تو را به زنجیر کشیده است.
امام صادق(ع) در حدیثی می فرماید:
شرف مؤمن، نماز شب است و عزتش آزار و اذیت نکردن مردم. ایشان در حدیثی دیگر می فرماید: پاداش نماز شب آن قدر زیاد است که خداوند می فرماید: « هیچ کس پاداشی را که برای آنان در نظر گرفته شده نمی داند» همانطور که در آیه 17 سوره سجده می خوانیم : مردان خدا برای انجام نیایش سحرگاهان و نماز شب، از بستر گرم فاصله می گیرند و به نماز شب مشغول می شوند، پاداش آنان غیر از بهشت و حوریان و ... چیزهایی است که خداوند برایشان ذخیره کرده که موجب روشنی دیدگانش است.
حضرت محمد (ص) به جبرئیل (ع) فرمودند :
مرا پند ده.
جبرئیل گفت:
ای محمد !هر چه می خواهی عمر کن ولی بدان که سرانجام خواهی مرد، و به هر چه می خواهی دل ببند اما بدان که از آن جدا خواهی شد و هر عملی می خواهی بکن لیکن بدان که عملت را خواهی دید و بدان که برتری مؤمن به خواندن نماز شب و عزتش به خودداری از ریختن آبروی مردم است.
و پیامبر خدا حضرت محمد(ص) فرمود:
کسی که نماز شب بخواند در روز آبرومند خواهد زیست.
از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود:
« سه چیز از عنایات مخصوص خداوند است: نماز و نیایش شبانگاهی، باز کردن روزه روزه دار و دیدار برادران. و باز آن حضرت می فرماید: نماز شب، گناهان روز را می زداید.
