عذاب، جزا، پاداش و .. همه این‌ها حاصل اعمال خود آدمی است که در حق خود انجام می‌دهد، چه خوب باشد و خیر و چه بد باشد و شر، چه مطابق با دستورات پروردگار باشد یا خیر.
خداوند ارحم الراحمین، بخشنده و بسیار مهربان است.
یک مادر هیچگاه دلش نمی‌آید فرزندش را مورد عذاب قرار دهد و تنبیه کند، حال به این فکر کنید که خداوند چطور می‌تواند این کار را انجام دهد.
کار‌های ما و در امتدادش تاثیراتی که در زندگی ما بر اثر عملی که انجام داده ایم همانند آیینه‌ای است که در جلوی ما قرار گرفته است، وگرنه در غیر اینصورت خداوند اصلا چه نیازی به عبادت و یا کار‌های خیر و نیک ما دارد؟!
حال با توجه به این صحبت‌ها باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا به فلسفه عذاب الهی و راه‌هایی برای کمتر شدن آن بپردازد، پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.
فلسفه عذاب الهی
چرا خداوند انسان‌ها را عذاب می‌کند؟
خداوند متعال هیچ نیازى به عبادت ما ندارد و گناهان ما هیچ ضررى به او نمى زند؛ ولى از آنجا که اراده کرده ما را تربیت کند و به سوى تکامل رهنمون نماید، بدین جهت برنامه هاى تربیتى انبیاء را براى ما فرستاده و بهشت و جهنّم را ضامن اجراء این برنامه هاى سعادت آفرین قرار داده است. پاداش، مردم را به سوى تعلیم و تربیت تشویق مى کند؛ و کیفر، آن‌ها را از مسیرهاى خلاف تعلیم و تربیت باز مى دارد و اگر این دو نیرو نباشد تعلیم و تربیت امکان‌پذیر نیست.
همانگونه که حضرت على علیه السلام در خطبه همّام فرموده، خداوند نه نیازى به عبادات ما دارد، و نه گناهان ما ضررى به او مى زند و به قول شاعر:
گر جمله کائنات کافر گردند
بر دامن کبریاش ننشیند گرد
ولى بدون شک براى تعلیم و تربیت دو نیروى محرّک و باز دارنده لازم است.
پاداش، مردم را به سوى تعلیم و تربیت تشویق مى کند؛ و کیفر، آن‌ها را از مسیرهاى خلاف تعلیم و تربیت باز مى دارد. اگر این دو نیرو نباشد تعلیم و تربیت امکان‌پذیر نیست؛ و روشن و بدیهى است که نه پاداش نفعى براى مربّى دارد، و نه کیفر ضررى را از او برطرف مى کند. نه حرکت در مسیر تعلیم و تربیت سودى براى مربّى دارد، و نه تخلّف از آن ضررى به او مى زند.
اگر بخواهیم تشبیه ساده اى براى این مطلب داشته باشیم، مى توانیم تعلیم و تربیت را به اتومبیلى تشبیه کنیم که براى حرکت به سوى مقصد و کنترل آن در مواقع انحراف از مسیر جادّه، هم نیاز به پدال گاز مى باشد و هم نیروى بازدارنده ترمز.
نقش این دو آن قدر مهم است که اگر اتومبیل هیچ کدام را نداشته باشد به مقصد نمى رسد، همانگونه که اگر یکى از این دو نباشد، باز هم به مقصد نخواهد رسید.
عوامل مصونیت‌یابی از عذاب
آخرت بستری برای ایمان و توبه و استغفار و عمل نیست؛ چرا که در آخرت دست عمل انسان بسته است و تنها باید پاسخگوی اعمال باشد و در جایگاه حسابرسی اعمال قرار گیرد، ولی در دنیا می‌تواند با اعمالی، چون ایمان و عمل صالح، خود را از عذاب‌های دنیوی و اخروی حفظ کند.
وی می‌تواند در زندگی دنیا کاری کند که از عذاب‌های دنیوی و اخروی در امان ماند و گرفتار مجازات و کیفر نشود.
خداوند در قرآن بیان می‌کند که بهشتیان از عذاب الهی به طور همیشگی مصون خواهند ماند. (صافات، آیات ۴۳ تا ۵۹) این بهشتیان کسانی هستند که با عناوینی، چون اولیای الهی (انفال، آیه ۳۴)، ابرار و نیکان (انسان، آیات ۵ و ۱۱)، اهل تقوا (طور، آیات ۱۷ و ۲۶ و ۲۷) و مانند آن در آیات قرآن معرفی شده‌اند.
پس کسانی که گرفتار کفر (مزمل، آیه ۱۷)، گمراهی (رعد، آیات ۳۳ و ۳۴)، گناه (هود، آیه ۶۳)، نافرمانی و عصیان (جن، آیات ۲۲ و ۲۳) و مانند آن هستند، نمی‌توانند خود را مصون از عذاب‌های الهی حتی در دنیا بدانند، با آنکه خداوند مهلت می‌دهد و حسابرسی کامل را به آخرت می‌اندازد، ولی گاه به علل و اهدافی در همین دنیا افراد را گرفتار عذاب استیصال می‌کند و ریشه آنان را می‌کند.
برای این که از عذاب‌های الهی در دنیا و آخرت مصون باشیم باید به این علل و عواملی که خداوند در قرآن بیان کرده توجه پیدا کرده و از آن غفلت نورزیم.
از مهم‌ترین علل و عوامل مصونیت‌یابی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- اجابت دعوت خدا: خداوند پیامبران را فرستاده تا مردم را به دین اسلام دعوت کنند و در صراط مستقیم هدایت قرار داده و آنان را به کمال برسانند. از مهم‌ترین علل مصونیت یابی از خشم و عذاب الهی، اجابت این دعوت الهی است. (ابراهیم، آیه ۴۴؛ احقاف، آیه ۳۱)
۲- احسان: احسان و نیکوکاری نسبت به دیگران از دیگر عوامل مصونیت‌بخش است که در قرآن از جمله آیه ۵۸ سوره زمر به آن اشاره شده است. خداوند در این آیه بیان می‌کند که وقتی کافران عذاب الهی را مشاهده می‌کنند از خداوند می‌خواهند تا آنان را به دنیا بازگرداند تا با احسان، خود را از عذاب برهانند.
۳- استغفار: طلب غفران از خداوند زمانی معنا پیدا می‌کند که انسان به گناه و خطای خود آگاه باشد و آن را بپذیرد و درصدد برطرف کردن آن باشد.
خداوند در آیاتی چند از جمله ۳۳ سوره انفال بیان می‌کند که یکی از مهم‌ترین عوامل مصونیت‌یابی انسان از هر گونه عذاب الهی استغفار است؛ به این معنا که اگر خطایی کرد توبه کرده و استغفار نماید تا عواقب گناه گریبانگیر او نشود. خداوند در آیات دیگر قرآن به انسان‌ها هشدار می‌دهد تا پیش از وقوع عذاب از هر گونه خطا و گناهی استغفار کنند تا از عقوبت الهی مصون شوند. (مائده، آیات ۷۳ و ۷۴؛ کهف، آیه ۵۵)
۴- اطاعت از پیامبران: از دیگر عوامل مصونیت بخش از عذاب الهی، اطاعت از پیامبران است. کسانی که سرتسلیم در برابر پیامبران فرود می‌آورند و به دستور‌های آنان گوش می‌دهند از عذاب‌های الهی مصون خواهند ماند. (ابراهیم، آیه ۴۴؛ طه، آیه ۱۳۴؛ قصص، آیه ۴۷؛ احزاب، آیه ۶۶)
۵- اطاعت از قرآن: پیروى از بهترین کتاب الهی یعنی قرآن، عامل حفظ انسان از عذاب ناگهانى است که خداوند در آیه ۵۵ سوره زمر به آن توجه داده است.
۶- تسلیم و انابه: بازگشت همراه با تضرع و انابه به سوى درگاه پروردگار و تسلیم در برابر امر و مقدراتش از دیگر عوامل محفوظ ماندن شخص از عذاب الهی است. (زمر، آیه ۵۴)
۷- ایمان: شکی نیست که از مهم‌ترین و اصلی‌ترین عوامل مصونیت انسان از عذاب و عقوبت الهی ایمان و اسلام است. خداوند در آیات بسیاری به ایمان، به عنوان مهم‌ترین عامل مصون ماندن از عذاب الهى توجه داده است. (نساء، آیه ۱۴۷؛ انعام، آیات ۸۲ و ۱۵۸؛ اعراف، آیه ۹۶)
۸- تقوا: از آیه ۹۶ سوره اعراف این معنا به دست می‌آید که ایمان و تقواى جوامع انسانى، سبب حفظ آنان از عذاب الهى خواهد بود.
۹- توبه: کسی که گناهی کرده می‌بایست توبه و استغفار کند تا عواقب گناه گریبان او را نگیرد. از این رو در قرآن، استغفار و توبه به درگاه خداوند به عنوان یکی از اسباب حفظ انسان از گرفتار شدن به عذاب پروردگار مطرح شده است. (مائده، آیات ۷۳ و ۷۴) همچنین از آیات ۸۸ و۸۹ سوره آل عمران و ۱۱ سوره نمل به دست می‌آید که توبه بعد از نافرمانى و اصلاح رفتار نادرست نیز سبب محفوظ ماندن از عذاب الهی خواهد بود.
۱۰- دعا: نقش دعا در محفوظ ماندن مؤمنان از عذاب الهى در آیاتی، چون ۲۰۱ سوره بقره و ۱۶ و ۱۹۱ سوره آل عمران مورد تاکید قرار گرفته است.
۱۱- عمل صالح: هر چند که از نظر آموزه‌های قرآنی خود ایمان یک عمل صالح است که حافظ انسان از عذاب الهی است، ولی عمل صالح دامنه وسیعی دارد که شامل هر کار خیر و نیک به هدف تقرب و نیت خوب می‌شود. از این رو در قرآن عمل صالح، عامل حفظ انسان از کیفر معرفی و بر آن توجه داده شده است. (کهف، آیات ۸۷ و ۸۸؛ فرقان، آیات ۶۹ و ۷۰؛ صافات، آیات ۵۹ تا ۶۱)
۱۲- فضل و رحمت الهی: فضل و عنایت پروردگار و رحمت بی‌پایان و مستمر او، سبب محفوظ ماندن متّقیان و مومنان از عذاب خواهد بود. (دخان، آیات ۵۱ تا ۵۵؛ نور، آیات ۱۴ تا ۲۰)
۱۳- نهی از گناه: از آیات قرآن این معنا به دست می‌آید که بازداشتن دیگران از بدی‌ها و نهی از منکر سبب در امان ماندن از عذاب الهی است؛ چنان‌که گروهی از مومنان نسبت به عملکرد برخی از یهودیان که معروف به اصحاب سبت بودند و ماهی‌گیری در روز شنبه را ترک نمی‌کردند، هشدار می‌دادند و آنان را از عمل خلاف قانون الهی بازمی‌داشتند. همین امر باعث شد که آنان از عذاب مصون شوند، ولی گناهکاران و ساکتین، گرفتار عذاب الهی شدند. پس نهی از منکر عامل مصونیت‌یابی از عذاب الهی است. (اعراف، آیات ۱۶۴ و۱۶۵)
[عذاب الهی و ترفندهایی برای کم شدن آن]
رفع عذاب
در آیات قرآن دو عامل مشیت الهی (انعام، آیات ۴۰ و ۴۱) و دعا (همان؛ زخرف، آیات ۴۶ تا ۵۰) به عنوان عوامل رفع عذاب معرفی شده‌اند.
به این معنا که اگر عذابی بر شخص یا قومی وارد شده می‌توان با این دو عامل آن را برداشت. البته استغفار نیز همین نقش را ایفا می‌کند؛ زیرا استغفار کارکرد‌های سه‌گانه‌ای، چون رفع و دفع عذاب و جلب منفعت دارد. (بقره، آیه ۲۲۲؛ هود، آیه۹۰)
به هر حال، انسان‌ها می‌بایست مواظب باشند تا گرفتار عذاب الهی در دنیا و آخرت نشوند و با استفاده از عوامل مصونیت‌یابی از عذاب، خود را در دژی قرار دهند که دافع عذاب باشد. اگر عذابی آمد آن را با این روش‌ها بردارند و از خود
رفع نمایند.
چگونگی رفع عذاب الهی در کلام آیت الله بهجت
مرحوم حضرت آیت الله العظمی بهجت می‌فرمود: جهت رفع این گرفتاریها، اگر آقایان چیزی به نظرشان می‌رسد که امر نافعی باشد که امروز مسلمانان بدان مشغول شوند تا بلا‌ها از آن‌ها مرتفع شود، تذکر دهند.
قرآن می‌فرماید:
و ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم و ما کان الله معذبهم و هم یستغفرون.
مادام که تو در میان ایشان هستی، خداوند آنان را عذاب نمی‌کند، هم چنین مادام که استغفار می‌کنند، خداوند آنان را عذاب نخواهد نمود؛ و می‌فرماید:
فلولا اذ جاءهم باسنا تضرعوا.
پس چرا هنگامی که عذاب ما به سراغشان آمد، تضرع و زاری نکردند.
هم چنین می‌فرماید:
لما ءامنو اکشفنا عنهم عذاب الخزی فی الحیواة الدنیا و متعنهم الی حین.
هنگامی که ایمان آوردند، عذاب رسواگر را در زندگانی دنیوی از آنان برداشتیم و آنان را تا زمانی (معین) بهره‌ور ساختیم.
در امم سابقه اتفاق که عذاب الهی به همان ترتیبی که پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آنان را خبر داده بود، بر بالای سرشان آمده، به طوری که همه یقین کرده و فهمیده‌اند که عذاب خدا نازل خواهد شد؛ ولی با تضرع و ابتهال آن را بر طرف کرده‌اند.
عذاب خداوند از طرف غیب به توسط ملایکه، با توبه و رجوع الی الله و تضرع رفع می‌شود چه استبعاد دارد که عذاب از ما نیز رفع شود؟
