«بخل» یعنی «دریغ کردن و نگهداشتن اموالی که حق نیست نگهداشته شوند».اگر چه در لغت «بخل» را در مسائل مالی به کار برده اند اما بخل، تنها در مسائل مالی نیست بلکه خودداری از هر نوع احسان به دیگران بخل است.
«بخل» یکی از صفات زشت و درخت خبیثه‌ای است که در جهنم است؛ چنان که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «إِیَّاکَ وَ الْبُخْلَ فَإِنَّهُ شَجَرَةٌ فِی النَّارِ، وَ أَغْصَانُهَا فِی الدُّنْیَا، فَمَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا أَدْخَلَهُ النَّار»«بپرهیزید از بخل چرا که بخل درختی در جهنم است و شاخه هایش در دنیاست پس کسی که به یکی از شاخه های آن بیاویزد داخل آتش می شود».
بخل، شجرۀ پلیدی است که طبق فرمایش حضرت علی (علیه السلام) کانون همۀ بدی ها و مهاری است که انسان را به سوی هر بدی می کشاند «الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُیُوبِ وَ هُوَ زِمَامٌ یُقَادُ بِهِ إِلَى کُلِّ سُوء».انسان بخیل برای نگهداری اموال به فرومایگی دچار می‌شود و به سوی هر مالی دست دراز می کند تا اینکه اموالش را از دست ندهد.
یکی از وسوسه های شیطان این است که انسان را به تنگ نظری دعوت می کند؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) ذیل آیۀ شریفۀ اعراف «مِنْ خَلْفِهِم» «شیطان گفت: از پشت سر به انسانها حمله می‌کنم» فرمودند: (مراد) این است که آن‌ها را به گردآوری اموال و جمع کردن ثروت و بخل از پرداختن حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت می کند.
شیطان انسان را فریب می دهد و به فقر وعده می دهد «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ» و وقتی انسان را از فقر ترساند او را به فحشاء یعنی به بخل و ترک انفاق امر می کند «وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاء» و این بخل داشتن و ترک انفاق بر همسایگان نیازمند و اقوام موجب قطع رابطه و ترک صلۀ ارحام می گردد. بنابراین شیطان از این راه، انسان را به گناهان دیگری نیز مبتلا می سازد.
راه مقابله با بخل
تنگ نظری، دشمنِ عقل و کمال انسان است. بنابراین باید راهی را جستجو کرد تا از آن نجات پیدا کند؛ چرا که هر شخصی از چنین دشمنی رها شود نجات یافته است «مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ». راه‌های مقابله و نجات از بخل عبارت اند از:
الف ـ قرض حَسَن
قرض الحسنه یکی از راه‌های مقابله با این صفت رذیله است؛ «از بهترین راه‌های درمان این بیماری درونی و دفع این دشمن خانگی «قرض حسن» است. در قرض الحسنه که همان انفاق رایگان است اصل عمل نزد خدا باقی می ماند و همچنین خداوند آن را چندین برابر می کند «فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَةً».
ب ـ انفاق
هر فردی باید به چند نکتۀ مهم توجه داشته باشد تا اینکه از صفت رذیلۀ بخل نجات یابد:
اولاً: هر چه انفاق می کند چه واجب و چه مستحب، نفع آن به خودش بر می گردد «ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُم»[12]«آنچه را از خوبی‌ها و اموال انفاق مى کنید، براى خودتان است». انسان هر چه انفاق کند نفعی برای خداوند ندارد چرا که او غنی بالذات است او خودش فائده‌بخش است و فائده‌اش برای شخصِ انفاق کننده است.
ثانیاً: انفاق کننده بداند آن چیزی را که انفاق کرده به او بر می‌گردد «ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ»[13]«آنچه از خوبی‌ها انفاق مى‌کنید، (پاداش آن) به طور کامل به شما داده مى‌شود». «ایفاء» به معنای «تمام اداء» است؛ یعنی خداوند هر چه را که انسان انفاق کرده است به صورت تمام و کامل به او بر می گرداند و حتی چندین برابر هم می کند «مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ» «کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‌کنند، همانند بذرى هستند که هفت خوشه برویاند؛ که در هر خوشه، یک صد دانه باشد؛ و خداوند آن را براى هر کس بخواهد (و شایستگى داشته باشد)، دو یا چند برابر مى‌کند».
ثالثاً: منفق بداند که علاوه بر آنکه با انفاق، مال و دارئی اش زیادتر می شود و برکت پیدا می‌کند در آخرت هم خداوند به او پاداش و اجر می دهد و مورد اکرام قرار می گیرد «فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ»[16] خداوند به منفقین اطمینان می‌دهد که پاداششان نزد پروردگارشان محفوظ است، نه خطر نابودی دارد و نه نقصان دارد؛ وقتی چنین باشد انسان انفاق می‌کند؛ چنان که حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرمایند: «مَنْ أَیْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِیَّةِ» «آن کسی که به جانشینی یقین دارد در بخشش سخاوتمند است».
رابعاً: خداوند برای کسی که بخل نمی ورزد و انفاق می کند وعدۀ آمرزش داده است «یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ»[18]«قسمتى از گناهان شما را مى‌پوشاند؛ (و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهید شد.)» و چه چیزی نیکوتر از این برای انفاق هست؟!
همچنین به فرمودۀ امام سجاد (علیه السلام) انفاق و صدقه دادن غضب پروردگار را خاموش می‌کند «الصَّدَقَةُ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ»و نیز طبق احادیث، صدقه دهنده یکی از هفت نفری است که در روزی که هیچ سایه ای جز سایۀ خدا نیست خداوند آن‌ها را سایه دهد.
ج ـ شناخت آثار بخل
اول: بخل فقر و نابودی می آورد.
اگر انسان برای غنی شدن خود و برای بیشتر شدن ثروت و دارائیش بخل می ورزد باید بداند که نتیجۀ بخل ورزیدن و انفاق نکردن اموال، به عکس خواهد بود؛ زیرا این کار، او را سریع‌تر به فقر می کشاند؛ چنان که حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: «عَجِبْتُ لِلْبَخِیلِ یَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِی مِنْهُ هَرَبَ وَ یَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِی إِیَّاهُ طَلَبَ فَیَعِیشُ فِی الدُّنْیَا عَیْشَ الْفُقَرَاءِ وَ یُحَاسَبُ فِی الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِیَاءِ» «در شگفتم از بخیلی که به سوی فقری می شتابد که از آن می گریزد و سرمایه ای را از دست می دهد که برای آن تلاش می‌کند. در دنیا چون تهیدستان زندگی می کند؛ اما در آخرت چون سرمایه داران محاکمه می‌شود». بنابراین با بخل ورزیدن، نه تنها ثروت انسان زیاد نمی‌شود بلکه او را به سمت فقر می‌برد.
دوم: عذاب قیامت
انسان بخیل در لحظۀ مردن دچار حسرت می شود و آرزوی بازگشت می کند تا بتواند اموال واجبی که نسبت به آن بخل ورزیده را در راه خداوند انفاق کند «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنی إِلى أَجَلٍ قَریبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحین» «از آنچه به شما روزى داده‌ایم انفاق کنید، پیش از آنکه مرگ یکى از شما فرا رسد و بگوید: «پروردگارا! چرا (مرگ) مرا مدت کمى به تأخیر نینداختى تا (در راه خدا) صدقه دهم و از صالحان باشم؟!»؛ اما بازگشت امکان ندارد و همین اموالی که نسبت به آن‌ها بخل ورزیده است را مانند طوقی برگردنش می اندازند و او را با آتش عذاب می کنند «سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَة».
بنابراین بخل یک صفت رذیلۀ اخلاقی است و انسان با تفکر در آثار انفاق و بخل و پاداش‌های منفقین و عذاب‌های بخیلان، مشتاق به انفاق می‌شود و می‌تواند صفت بخل را از خود دور کند.
