درباره احسان و نیکوکاری به دیگران در قرآن کریم سخن فراوان وجود دارد. ما می‌خواهیم به یک آیه در قرآن که موارد انجام احسان و نیکوکاری را بیان می‌کند بپردازیم.
« [نساء/36] و خدا را بپرستید! و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید! و به پدر و مادر، نیکى کنید همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق دیگران سرباز مى‌زند،) دوست نمى‌دارد».
ملاک ارزشمندی الهی احسان و نیکوکاری ممتاز در قرآن کریم، بندگی خدا و اعتقاد به توحید و دوری از شرک است. «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا ...» تنها عبادت خدا کافى نیست، دورى از هر گونه شرک و ریا لازم است. این، توحید است که به احسان و نیکوکاری، ارزش و اعتبار الهی می‌دهد و آن را مُثمر ثمر و باعث برکت می‌کند. حال سوال اساسی در احسان و نیکوکاری این است که به چه کسانی باید کمک کرد و اولویت، در احسان، چه کسانی هستند.
به چه کسانی نیکی کنیم؟
1- والدین
اولین اولویّت کمک، پدر و مادر هستند. شخصی از پیامبر گرامی اسلام سوال کرد: «حق پدر بر فرزند چیست؟» پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:« او را با نام صدا نکند، در راه رفتن از او جلو نیفتد، قبل از او ننشیند و کاری انجام ندهد که مردم پدرش را فحش بدهند». این روایت نشان می‌دهد که احسان به والدین مخصوص کمک‌های مادی نیست بلکه تمام اخلاق و ادب را دربر می‌گیرد به استثنای جایی که دستور آنها مخالف دستور خدا باشد. حق پدر و مادر از مسائلى است که در قرآن مجید زیاد روى آن تکیه شده و کمتر موضوعى است که این قدر مورد تاکید واقع شده باشد، و در چهار مورد از قرآن، بعد از توحید قرار گرفته است.( سوره بقره آیه 83- سوره انعام آیه 151- سوره اسراء آیه23، علاوه بر آیه فوق).[4] معنایش این است که اولویّت اول احسان و نیکی قبل از هر کس دیگر، نسبت به پدر و مادر است.
2- خویشاوندان
پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:« صدقه 10 حسنه دارد، قرض 18 حسنه، رابطه با برادران دینی 20 حسنه و صله رحم 28 حسنه دارد». این روایت، به خوبی فضیلت کمک و احسان به خویشاوندان را نشان می‌دهد و مشخص می‌شود که صله رحم ارزش و ثوابی حتّی بیشتر از صدقه، قرض و ارتباط با برادران دینی دارد.
احسان به خویشاوندان مصادیق مختلفی دارد. گاهی یک تماس تلفنی و یا احوال‌پرسی حضوری و گاهی هم هدیه دادن و یا رفع مشکلات مادی و معنوی آنها در حدّ توان، می‌باشد.
3- یتیمان
برای شناخت هر چه بهتر اهمیّت اکرام و احسان به یتیمان به روایت از پیامبر اکرم(صلی الله علیه آله و سلم)اشاره می‌کنیم که فرمودند:« براى یتیم مانند پدر مهربان باش بدان که تو هر چه کشت می‌کنى همان طور هم درو مى‌نمائى». آن قدر احسان و نیکی به یتیمان مهم است که این روایت دستور به پدری کردن برای یتیم می‌دهد یعنی همانطور که اگر پدرش بود و یا سرپرستش بود به او محبّت و احسان می‌کرد باید برای او نیکی کنی. « در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون همیشه کودکان یتیمى وجود دارند که فراموش کردن آنها نه فقط وضع آنان را به خطر مى‌افکند، بلکه وضع اجتماع را نیز به خطر مى‌اندازد، چون کودکان یتیم اگر بى‌سرپرست بمانندو یا به اندازه کافى از محبت اشباع نشوند، افرادى هرزه، خطرناک و جنایتکار بار مى‌آیند، بنابراین، نیکى در حق یتیمان، هم نیکى به فرد است هم نیکى به اجتماع!»
4- بیچارگان
در هر جامعه‌ای حتما افرادی هستند که به واسطه اتّفاقاتی دچار مشکلات مختلف محرومیت و فقر و... می‌شوند که برطرف کردن نیاز آنها و احسان و نیکی در حقّ آنها باعث خواهد شد جامعه از اثرات مخرّب فقر و محرومیت که در کلّ جامعه تاثیرگذار است در امان بماند.
سوال این‌که فقیر با مسکین چه تفاوتی دارد؟
اگر کلمه‌ی فقیر و مسکین به تنهایی در عبارات قرآنی به کار روند منظور از آن همه‌ی فقرا و نیازمندان است ولی اگر با هم ذکر شوند آن وقت، فقیر به کسی اشاره دارد که کار می‌کند ولی نیازمند است ولی مسکین شرایطی سخت‌تر از فقیر دارد که حتی توانایی کار نیز ندارد.
5- همسایه نزدیک
منظور همان نزدیکى مکانى است، زیرا همسایگان نزدیکتر حقوق و احترام بیشترى دارند، و یا این‌که منظور همسایگانى است که از نظر مذهبى و دینى با انسان نزدیک باشند.همسایه، کسی است که از واقعیّت‌های زندگی انسان که بسیاری از افراد – حتی خویشاوندان – خبر ندارند با خبر است و نزدیک‌ترین و دردسترس‌ترین افراد در غم‌ها و نیازمندی‌هاست، به همین جهت، احسان و برطرف کردن نیاز او بسیار سفارش شده است.
6- همسایه دور
شامل همسایه‌ى فامیل و غیر فامیل، هم عقیده و غیر هم عقیده نیز مى‌شود. به گفته‌ى روایات تا چهل خانه از هر طرف، همسایه‌اند. یعنى در مناطق کوچک، همه همسایه‌اند.
7- دوست و همنشین
یعنی همه کسانی که انسان با آنها سر و کار دارد که شامل دوستان، همکاران و... حتّی همسر انسان نیز می‌شود.
8- در راه ماندگان
کسى را گویند که از وطن دور افتاده باشد و دست رسى بآن نداشته باشد و در غربت تهى دست شده باشد.
9- بردگان
بیشتر از بردگان تعبیر مى‌کنند به:" ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ"، چیزى که شما مالک آن شده‌اید، با این که باید تعبیر کرد به (من ملکت ایمانکم- کسى که شما مالک او شده‌اید) (و شاید این تبدیل عبارت از ناحیه اسلام و براى این بوده که اسلام از مالک شدن انسان‌ها کراهت دارد).
نتیجه این‌که؛
نیکی به دیگران داری اولویّت و مراتبی است که باید رعایت کرد. بسیار دیده‌شده که افرادی نسبت به پدر و مادر که اولویّت اول احسان هستند بی‌تفاوتند و در عین حال به دیگران و حتی غیر از خویشاوندان احسان و نیکی می‌کنند.
